وعده مشوق امیـد و تربیت
مسعود زریباف
انسان موجودی دارای اراده و اختیار است. همین اراده است که حق انتخاب را به وی بخشیده است و می‌تواند در دوراهی‌های سرنوشت‌ساز، هر آنچه را خواهد انتخاب کند.
البته خداوند انسان را به‌گونه‌ای آفریده است که عامل درونی فطرت و عقل، او را به سمت خیر و کمال هدایت و رهنمون می‌سازد؛ اما دو عامل حضور در جهان ماده و تقویت دلبستگی‌های مادی نفس در کنار وسوسه‌های بیرونی دشمنان شیطانی، موجب شده است تا گاه در انتخاب به خطا و اشتباه رود یا حقیقت کمال و مصداق آن بر او مشتبه شود.
از آنجایی که خداوند آفرینش را به هدف رسیدن هر موجودی به کمال بایسته و شایسته‌اش آفریده و در مقام ربوبیت ظهور کرده تا هر موجودی را پروردگاری کرده و در مقام تربیت و ربوبیت، آنها را به کمال برساند، به اشکال گوناگون هدایت تکوینی و تشریعی آنها را به عهده گرفته است.
انسان به سبب ویژگی خاص خود، نیازمند مشوق‌ها و محرک‌های تربیتی است تا در هنگام انتخاب، انتخاب درستی داشته باشد. وعده‌های الهی همین مشوق‌ها و محرک‌های تربیتی است.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه‌های قرآنی به تشریح فلسفه و هدف وعده‌های الهی پرداخته است.
* * *
وعده، مشوق‌های تربیتی
تربیت به معنای پرورش در راستای کمالات و رشد، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های الهی است. خداوند یکی از اهداف آفرینش را ظهور خود در مقام ربوبیت قرار داده است تا آنچه را آفریده در یک فرآیندی به کمال بایسته و شایسته‌اش برساند. این‌گونه است که به آفریدگاری بسنده نکرده و در مقام ربوبیت و پروردگاری ظهور کرده است.
در همه آیات قرآن نقش ربوبیت الهی پررنگ است؛ زیرا آفرینش الهی دارای فلسفه و هدف است و بیهوده چیزی را نیافریده است. همین هدفمندی آفرینش عامل ظهور خداوندی در مقام ربوبیت است. از این رو، خداوند در مقام ربوبیت، هدایت آفریده‌ها را در اشکال گوناگون از جمله تکوینی و تشریعی به عهده گرفته است.
با توجه به اینکه خداوند اراده کرده تا انسان را دارای اراده قرار دهد تا این‌گونه بتواند در مقام خلافت الهی قرار گیرد، هدایت ویژه‌ای را برای او در نظر گرفته است که از آن به هدایت تشریعی یاد می‌شود. بنابراین، انسان موجودی است که افزون بر هدایت تکوینی از هدایت تشریعی برخوردار می‌باشد و خود می‌تواند دو مسیر متضاد و متقابل را انتخاب و اختیار کرده و به هر سمتی که بخواهد برود.
اما از آنجایی که خداوند چنین خواسته است تا انسان مسیر کمالات و رشد را به درستی و تمام و کمال بپیماید، مشوق‌هایی تربیتی برای او قرار داده است. این مشوق‌ها در اشکال گوناگون از جمله وعده بروز و ظهور کرده است.
در حقیقت وعده‌های الهی مشوق‌های تربیتی خداوند است تا انسان انگیزه حرکت‌های کمالی را به دست آورد و در میدان انتخاب یکی از دو مسیر متقابل، مسیر رشدی را برگزیند و در آن مسیر حرکت کند.
از آیات قرآن بصراحت این معنا روشن می‌شود که فلسفه وعده‌های الهی، تشویق انسان جهت انتخاب درست کمالی است. بر همین اساس می‌توان وعیدهای الهی یعنی وعده‌های شر را تبیین کرد؛ زیرا خداوند با این وعیدها(تهدیدها) بر آن است تا انسان در هنگام انتخاب پیامدهای هر یک از انتخاب‌های درست و غلط خود را بشناسد.
به سخن دیگر، بشارت‌ها و انذارهای الهی، تبیین روشنی از پیامدهای انتخابی انسان است. اگر انتخاب درستی داشته باشد، نتیجه آن انتخاب را در ظهور و بروز وعده‌های خیر خواهد یافت؛ و اگر انتخاب نادرستی داشته باشد، وعیدهای الهی که از آن انذار داده شده، تحقق خواهد یافت و گریبانگیر شخص
می‌شود.
خداوند وعده‌ها و وعیدهای خویش را برخاسته از مقام ربوبیت خود می‌داند؛ زیرا می‌خواهد هر آفریده‌ای را تحت ربوبیت و پروردگاری خویش تربیت کرده و به کمال بایسته و شایسته‌اش برساند.
وعده به معنای تحقق امر خیری در آینده و وعید به معنای تحقق شری در آینده بر اساس عملکرد شخص می‌باشد. بر این اساس، خداوند در مقام ربوبیت و تربیت انسان‌ها، به پیامدهای عملکردهای متقابل و متضاد اشاره می‌کند و با روشنگری از آن پیامدها بر آن است تا انسان راه راست را برگزیند و در مسیر رشد و کمال قرار گیرد.
اصولا هدایت‌های وحیانی، فرستادن پیامبران و نزول کتب آسمانی بدین خاطر است که خداوند در مقام ربوبیت بر آن شده تا انسان‌ها را به سمت کمالات و رشد، هدایت و رهنمون سازد. در این میان از همه ابزارهای تشویق و ترغیب نیز بهره گرفته است. این‌گونه است که از پیامدهای رفتارهای شرّ انذار می‌دهد و نسبت به پیامدهای رفتارهای خیر بشارت و مژده می‌دهد تا انسان در هنگام انتخاب، خیر را بر شرّ بر گزیند و مسیر کمالی را انتخاب کند.(آل‌عمران، آیه ۱۹۴؛ اعراف، آیه ۴۴؛ اسراء، آیه ۱۰۸؛ طه، آیه ۸۶؛ فرقان، آیه ۱۶)
برخی از وعده‌های الهی از برجستگی ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا جهت‌گیری اصلی و نهایی را تبیین می‌کند. به‌عنوان نمونه می‌توان به وعده خلافت اشاره کرد که هدف و فلسفه حضور انسان در جهان ماده و دنیا را روشن می‌کند.
همچنین می‌توان به وعده پیروزی نهایی حق علیه باطل و خلافت مومنان صالح بر زمین اشاره کرد. خداوند در آیه ۵۵ سوره نور به مومنان وعده می‌دهد که در صورت تمکین دین مرضی الهی و پایبندی به ایمان و عمل صالح، در امنیت کاملی قرار گرفته و حکومت جهانی از آن ایشان خواهد بود، به‌گونه‌ای که مومنان در کمال صلح و صفا می‌توانند به عبادت خداوندی ادامه دهند و راه کمالات و رشد را
بپیمایند.
وعده‌های دیگر چون وعده بهشت برای صالحان و وعید دوزخ برای کافران و فاسقان و منافقان و مشرکان، از دیگر وعده‌ها و وعیدهایی است که به‌عنوان انگیزه‌سازی و تشویق و ترغیب و یا اجتناب از برخی از اعمال و رفتار بیان شده است.
وعده‌های الهی وعده‌های تخلف‌ناپذیر است و خداوند وعده‌ای که می‌دهد هرگز در آن تخلف نمی‌کند. لذا هرگونه شک و تردید کردن در وعده‌های خویش را روا نمی‌داند.(یونس، آیه ۵۵؛ قصص، آیه ۱۳؛ روم، آیه ۶)
البته بر اساس برخی از روایات این معنا ثابت است که خداوند نسبت به وعده‌های خیر هرگز تخلف نخواهد کرد، ولی نسبت به وعید از این اختیار برخوردار است که بدان عمل نکند؛ زیرا از مقام رحمت رحمانی خداوند به دور نیست که از برخی از وعیدها در گذرد. این معنا را می‌توان حتی از برخی از آیات قرآن نیز به دست آورد.(مائده، آیه ۱۱۸)
به هر حال، وعده‌های الهی مشوق‌های قوی تربیتی است تا موتور حرکت انسان را به سوی کمالات روشن کند و او را در مسیر درست کمالی قرار دهد.
مصادیق و مواردی از وعده‌های الهی
در آیات قرآن وعده‌ها و وعیدهای بسیاری وارد شده است که می‌توان بیش از ۷۰ وعده را در این آیات شناسایی کرد.
مهم‌ترین وعده الهی به انسان این است که اگر در مسیر تحول‌های کمالی گام بردارد و با پیروی از عقل و دین، اسما و صفات الهی سرشته در ذات خویش را فعلیت بخشد و متاله شود، می‌تواند از مقام خلافت الهی بهره‌مند شود و در مقام ربوبیت در آید و مظهر رب شود.
این خلافت به شکل حکومت جهانی مومنان در آخرالزمان از جمله وعده‌های الهی است. البته باید میان دو خلافت، تفاوت قائل شد؛ زیرا خلافت الهی به معنای مظهریت در ربوبیت بر همه هستی است و خلافت بر زمین برای مومنان در آخرالزمان به معنای خلافت خاص است. خداوند در آیات بسیاری به سرانجام حضور انسان‌ها در زمین اشاره کرده و پیروزی حق علیه باطل را وعده داده و گفته است که در نهایت این مومنان و اهل حق هستند که بر کافران و مشرکان پیروز شده و حکومت جهانی را برای خود رقم می‌زنند. بنابراین یکی از وعده‌های اکید الهی به مومنان صالح و نیکوکار، خلافت و جانشینی خدا در زمین و ایجاد حکومت جهانی عادل است. (قصص، آیه ۵؛ نور ،آیه ۵۵)
همین وعده مهم‌ترین انگیزه برای مومنان برای اصلاح کارها و اقدامات اصلی برای به دست گرفتن حکومت و خلافت در جهان است. در حقیقت اگر خداوند چنین اراده کرده است که در یک فرآیندی حکومت زمین را در اختیار مومنان صالح و عادل قرار دهد؛ همچنین مومنان می‌بایست به‌عنوان یک پروژه و طرح برای رسیدن به این حکومت برنامه‌ریزی داشته باشند و آن را راهبرد اصلی خود دانسته و برنامه‌ها، سیاست‌ها و خط‌مشی‌های زندگی خود را بر اساس آن تنظیم کنند. این همان معنای درست انتظار است که خداوند از مومنان خواسته است.
یکی دیگر از وعده‌ها آرامش و امنیت در دنیا و آخرت برای مومنان است. خداوند در آیه ۵۵ سوره نور به مومنان دارای عمل صالح وعده می‌دهد که ترس و اضطراب ایشان را به امنیت و آرامش تبدیل می‌کند و یا در آیات ۱۰۱ و ۱۰۳ سوره انبیاء به مومنان وعده می‌دهد که در قیامت از آرامش و امنیت برخوردار خواهند شد و از آتش خشم و دوزخ الهی در امان خواهند ماند.
از جمله وعده‌های الهی که ارتباط تنگاتنگی با انتخاب و اعمال انسان دارد، آسانی در زندگی و کارهاست. خداوند به انفاق‌کنندگان و متقین این وعده را می‌دهد که در صورت انفاق‌گری و تقواپیشگی، زندگی بر ایشان آسان می‌شود و کارها از دشواری بیرون می‌آید.(لیل، آیات ۵ و ۷)
مومنان به سبب کارهای صالح، زمینه را برای آینده‌ای آسان در دنیا و آخرت فراهم می‌آورند و خداوند به ایشان وعده می‌دهد که اگر این‌گونه باشند در امور زندگی خود در دنیا از سختی رهایی می‌یابند و کارها و امور برایشان سهل و اسان می‌شود (طلاق، آیه ۷) و در آخرت نیز از یک حسابرسی آسان بهره‌مند خواهند شد.(انشقاق، آیات ۷ و ۸)
خداوند به کسانی که گناه و خطایی کرده و از آن پشیمان شده و توبه و استغفار می‌کنند، وعده آمرزش و مغفرت می‌دهد. این وعده موجب می‌شود تا انسان هرگز نومید نشود و همواره امیدوار باشد که از خطا و گناه وی چشم پوشی می‌شود و می‌تواند از راه کژ و نادرست بازگردد و به اصلاح امور خویش بپردازد. شاید یکی از مهم‌ترین مشوق‌های تربیتی و عوامل تربیت و اصلاح انسان، همین وعده آمرزش از گناهان و خطاها در صورت توبه و استغفار باشد؛ زیرا اگر کسی امید به توبه و بازگشت و آمرزش نداشته باشد، هرگز به اصلاح خطا و گناه خویش اقدام نمی‌کند بلکه به تشدید و افزایش گناه و خطا خواهد پرداخت؛ زیرا در صورت نومیدی بر این باور است که آب چو از سر گذشت، چه یک من چه صد من.
به هر حال، یکی از مهم‌ترین مشوق‌ها و محرک‌های اصلاح و تربیت، بخشیدن خطا و گناه است که خداوند این وعده را بارها در آیات قرآن به انسان‌های خطاکار و گناهکار داده است و از آنها خواسته است تا با توبه و بازگشت، به اصلاح امور بپردازند و مسیر کمالی را دوباره از سر گیرند.(اعراف، آیات ۱۵۰ تا ۱۵۳؛ مائده،آیه ۹؛ فتح، آیه ۲۹؛ بقره، آیه ۵۸)
خداوند در آیه ۶۵ سوره مائده بصراحت وعده حتمی‌می‌دهد که از همه گناهان می‌گذرد در صورتی که شخص توبه کرده و راه درست را در پیش گیرد.
قبولی توبه از صالحان(احقاف، آیات ۱۵ و ۱۶)، شاکران(همان)، اهل تسلیم (همان) از جمله وعده‌های حتمی‌و قطعی الهی است.
از دیگر وعده‌های الهی، می‌توان به مسئله شفاعت اشاره کرد. خداوند به پیامبرش وعده داده است تا ایشان از مقام شفاعت بهره‌مند شود و تا جایی‌که او می‌خواهد و رضایت و خشنودی وی جلب می‌شود، از هر کسی شفاعت کند.(ضحی، آیه ۵ و نیز تفسر فرات کوفی،
ص ۵۷۱ و بحارالانوار، ج ۸، ص ۵۷، حدیث ۷۲)
شفاعت نیز مانند وعده آمرزش و مغفرت در پی استغفار و توبه، از مهم‌ترین عوامل اصلاح و تربیت است؛ زیرا کسی که امید شفاعت داشته باشد، می‌کوشد به‌گونه‌ای رفتار کند تا رضایت شفاعت‌کننده را جلب نماید. از این رو، شفاعت انگیزه اصلاح و خودسازی را برای شخص موجب می‌شود و شخص به امید دریافت شفاعت گام‌هایی برای اصلاح و جلب محبوبیت خود در نزد شفاعت‌کننده برمی‌دارد.
وعده خداوند به مومنان نسبت به حیات جاودان اخروی و بهره‌مندی از مواهب بی‌پایان و زندگی در بوستان‌های بهشتی با نهرهای روان (بقره ،آیه ۲۵؛ نساء، آیات ۵۷ و ۱۲۲)، خانه‌های زیبا و پاک (توبه، آیه ۷۲) و زنان بهشتی و غلمان‌های جوان و زیبا و مانند آن(سوره واقعه، سوره رحمن و مانند آن) از جمله مشوق‌های الهی برای انسان در جهت حرکت به سوی کمالات است.
از دیگر وعده‌های الهی می‌توان به برپایی قیامت(آل‌عمران، آیات ۹ و ۲۵)، قبولی اعمال نیک (احقاف، آیات ۱۵ و ۱۶)، بهره‌مندی از غنایم جنگی(فتح، آیه ۲۰)، فرار کافران اهل کتاب در مواجهه به مومنان(آل‌عمران، آیات ۱۱۰ و ۱۱۱؛ فتح، آیه ۲۲)، دادن عطایای بیشتر به نیکوکاران(بقره، آیات ۵۴ و ۵۸؛ اعراف، آیات ۱۵۹ و ۱۶۱)، داوری میان مومنان و کافران در قیامت(نمل، آیات ۷۸ و ۷۹)، رضایت و رضوان خداوند از مومنان(توبه، آیات ۲۰ و ۲۱؛ توبه، آیه ۷۲)،رسوایی در قیامت(قلم، آیه ۱۵ و ۱۶)، وعده سلامت به مقتین در بهشت(حجر،آیات ۴۵ و ۴۶)، حشر انسان در قیامت(یس، آیات ۵۱ و ۵۲؛کهف، آیه ۴۷ و ۴۸)، بخشش گناهان(مائده، آیه ۱۲)،تعلیم قرآن و حفظ و نگهداری آن برای پیامبر(اعلی، آیه ۶)، حاکمیت مومنان(نور، آیه ۵۵ و قصص، ایه ۵) اعطای برکت (هود،آیه ۴۸)، امداد الهی به مومنان(آل‌عمران، آیه ۱۲۵ و انفال، آیه ۹) اشاره کرد.
این وعده‌ها برای این است که انسان‌ها با امید به زندگی بهتر، برتر و جاودانه حرکت کنند و کارهای خوب و نیک را انجام دهند. کسی که امید به زندگی بهتر در سایه آرامش و آسایش جاودانه داشته باشد، گام‌های بزرگی را برای تحول و تغییر برمی‌دارد. در حقیقت وعده‌های الهی بهترین مشوق برای اصلاح و انجام‌های کارهای نیک مبتنی بر عقل و دین و بهترین موتور حرکت و امیدبخش برای انسان است. از این روست که خداوند وعده‌های بسیاری را می‌دهد و برخی از آنها را حتی در دنیا تحقق می‌بخشد تا امید در دل‌ها همچنان زنده باشد، در حالی که فشارهای درونی و بیرونی برای گمراهی و دوری از عقل و دین بسیار شدید است. اگر این وعده‌های الهی نبود، بسیاری از مردم تحت فشار وسوسه‌های بیرونی و خواسته‌های نفسانی از راه به در می‌رفتند.