راهكارهايي براي معضل «مهاجرت دانشجويان نخبه»
فرار مغز‌ها از ایران یا به بیانی دیگر «مهاجرت» کلمه آشنایی است که بار‌ها به گوشمان خورده و با شنیدن آن یاد دانشگاه و دانشجو همواره در ذهنمان تداعی می‌شود.
امروزه مهاجرت به خصوص مهاجرت‌های بین‌المللی به امری بسیار رایج و متداول در جهان تبدیل شده است؛ چرا که تقریبا هیچ کشوری در جهان پیدا نمی‌شود که با پدیده مهاجرت نیروی انسانی به خارج یا ورود به داخل کشور خود مواجه نباشد و همه کشور‌ها با درجات مختلفی از این پدیده روبرو هستند که وجه تمایز کشور‌ها در زمینه فرصت یا تهدید بودن مهاجرت برای آنها، نوع مواجهه کشور‌ها با موضوع و نحوه سیاست گذاری و مدیریت آن است.
سالانه تعداد زیادی از دانشجویان ایرانی به دلایل گوناگون تصمیم به ترک دائمی کشور می‌گیرند و ترجیح می‌دهند تا زندگی خود را در آن سوی مرز‌ها ادامه دهند.
روسای دانشگاهی معتقد هستند که برخی دانشجویان بعد از فارغ‌التحصیلی به فکر مهاجرت روی می‌آورند و وقتی دلیل این کار را جویا می‌شویم در یک کلمه خود را کنار کشیده و می‌گویند که «در کشور خودمان کار نیست.»
به هر حال فرار مغز‌ها یا مهاجرت باید به عنوان زنگ خطری برای کشورمان شناخته شود؛ چرا که سال‌های طولانی است نخبگان ایرانی و دانشمندانمان بعد از فارغ‌التحصیلی چمدان خود را جمع کرده و راهی کشورهای خارجی می‌شوند که این امر به راحتی باعث از دست دادن نیرو‌های ماهر، خلاق، زبردست، فنی و کوشا می‌شود و برای جامعه مشکلات عدیده گوناگونی را فراهم خواهد کرد.
خیلی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی با هدف مهاجرت و خروج از کشور یا قبولی در معتبرترین دانشگاه‌های جهان درس می‌خوانند و مقصد اصلی آنها ارائه خدمات به کشورهای خارجی است، در حالی که اگر این استعداد‌های نبوغ در کشورمان بمانند خیلی راحت می‌توانند با فعالیت‌های پی‌در‌پی و موثر جامعه را توسعه دهند و پیشرفت‌های همه‌جانبه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و آموزشی را برایمان به ارمغان آورند.
در مقابل خیلی از مهاجران هم به علت بیکاری در مملکت و نبود سیاست‌های مناسب جهت اشتغال پذیری فارغ‌التحصیلان راهی کشورهای توسعه یافته و پیشرفته می‌شوند و با علم و مهارتی که از استادان ایرانی در دانشگاه‌های خودمان کسب کرده‌اند خیلی راحت آنها را در اختیار کشورهای دیگر قرار می‌دهند و به نوعی به نام ما درس می‌خوانند، اما به کام غربی‌ها عمل می‌کنند که همین عامل باعث پسرفت کشورمان خواهد شد.
برخی معتقدند که مدرک‌های دانشگاهی فارغ‌التحصیلان در گوشه‌ای از خانه و روی طاقچه خاک می‌خورد و اگر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جویای این آمار شود متوجه خواهد شد که سالانه جمعیت کثیری از ایرانی‌ها بعد از فارغ‌التحصیلی بیکار مانده و به علت نبود‌اشتغال روزگار خود را در چهارگوشه خانه سپری می‌کنند؛ بنابراین بدیهی است که نخبگان و صاحبان سرمایه‌های هنگفت برای برون رفت از این معضل برای همیشه از ایران بروند.
مدیر رصد خانه مهاجرت ایران، درباره روند تحصیل دانشجویان ایران مهاجرت کرده در دانشگاه‌های برتر جهان گفت: یکی از مباحث مورد توجه در مهاجرت‌های بین‌المللی کیفیت دانشجویان و متخصصان ایرانی خارج از کشور بوده است و بر همین اساس هم دیدگاه کمّی در این زمینه توسط برخی افراد مورد انتقاد قرار می‌گیرد.
مدیر رصد خانه مهاجرت ایران افزود: بررسی تعداد و سهم دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا که جزو ۲۰ دانشگاه برتر جهان بر اساس رتبه بندی كيو.اس ۲۰۲۰ انتخاب شده‌اند، تا حدی تبیین‌کننده وضع کیفی دانشجویان ایرانی خارج از کشور است.
به گفته این مقام مسئول، تعداد دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در این دانشگاه‌ها از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵، روندی تقریباً ثابت داشته و با اندکی رشد از ۲۰۱ دانشجو به ۲۳۲ دانشجو رسیده است.
او افزود: از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸، همزمان با کاهش جمعیت دانشجویان ایرانی در آمریکا، تعداد ایرانیان مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های برتر آمریکا هم کاهش اندکی یافته و از رقم ۲۳۲ دانشجو به حدود ۲۲۰ نفر رسیده است.
نامبرده گفت: چنانچه معیار تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا را در نظر داشته باشیم، ایران در رتبه بندی کشورهای دانشجو فرست در جایگاه دهم قرار دارد و کشورهای چین، هند و کره جنوبی در جایگاه اول تا سوم قرار دارند. چنانچه سهم دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های برتر از کل جمعیت دانشجویان خروجی را در نظر بگیریم، کمتر از نیم درصد دانشجویان خروجی از ایران در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان مشغول به تحصیل هستند که از این حیث هم در جایگاه دهم در میان کشورهای دانشجو فرست قرار داریم.
او افزود: سهم دانشجویان ایرانی حاضر در دانشگاه‌های برتر جهان از کل جمعیت دانشجویان خروجی در بازه ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۸ میلادی رشد بسیار ناچیزی داشته است و از رقم ۴۵/ ۰ درصد در سال ۲۰۱۳ به ۴۷ / ۰ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
زلفی گل وزیر جديد علوم، درخصوص بازگشت دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ایرانی مقیم کشورهای دیگر به ایران در دولت جدید اظهار کرد: مهاجرت ژن‌های هوشمند به عنوان يک نظريه جديد توسط من ارائه شده است.
بر اساس اين نظريه نه تنها نخبگان كشور ثروت ملی هستند و از دست می‌روند، بلكه پس از گذشت قرن‌ها از نظر ژنتيكی كشورهای نخبه پذير (مقصد) به جوامع نخبه تبديل خواهند شد و درصد ژن‌های هوشمند آنها به شكل گسترده‌ای افزايش می‌يابد.
زلفی گل ادامه داد: بنابراین در زمينه توليد علم، فن و تكنولوژی همچنان پيشتاز خواهند بود. در نتيجه كشورهای نخبه گريز (مبدأ) روز به روز فقيرتر شده و به دليل همين فقر، وابسته‌تر می‌شوند و تعادل جهانی با شدت بيشتری به هم می‌ریزد.
وزیر پیشنهادی علوم ادامه داد: بنابراين ضرورت دارد تا حفظ صيانت و كرامت نخبگان به عنوان يك پروژه ملی تعريف شده و عوامل دافعه زا رفع شود. از جمله راهكارهای عملی برای جلوگيری از مهاجرت طيف وسيعی از ژن‌های هوشمند، حمايت مادی و معنوی از مقاطع تحصيلات تكميلی بالاخص مقاطع دكتری و پسا دکتری در داخل كشور، مشاركت تمامی شركت‌های خصوصی و دولتی در تاسيس مراكز پژوهشی تخصصی برای خويش و بكارگيری نخبگان در اين مراكز است.
زلفی گل اضافه کرد: وزارت علوم تحقیقات و فناوری با همفکری و همیاری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری زمینه حمایت مادی، کاری، رشد علمی و احساس شیرین اثر بخشی را برای آنها مهیا خواهند کرد. بدیهی است در این زمینه نیاز سنجی و نیاز آفرینی یک ضرورت است که باید با استفاده از پتانسیل دانشگاهیان دانشمند استفاده شده و طرح‌های کاربردی‌شان اجرایی شود.
به نقل از باشگاه خبرنگاران؛ با اینکه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تا کنون چندین بار برای بازگشت مهاجران و نخبگان ایرانی به کشور برنامه‌های گوناگونی را انجام داده اند، اما انتظار می‌رود که دولت جدید با تدابیر و سیاست‌های گوناگون علمی و راهگشا بتواند جلوی این معضل اجتماعی را گرفته و برای بازگشت نخبگان ایرانی به کشور برنامه‌ریزی‌های جدی را انجام دهد.
شاید اگر دولت جدید توجه ویژه‌ای به بحث اشتغال فارغ‌التحصیلان در آموزش عالی داشته باشد، بتوان تا حدود زیادی از فرار آنها به کشورهای دیگر جلوگیری کرد و شرایط مناسبی را به منظور زندگی آسان‌تر در کشور برایشان ایجاد کرد.