پرسش:
با توجه به اینکه مردم کوفه به امام حسین(ع)نامه نوشتند و آن حضرت را برای تشکیل حکومت اسلامی به کوفه دعوت کردند، و حتی با نماینده امام حسین(ع) مسلم ابن عقیل بیعت کردند اما ناگهان نظرشان به کلی تغییر کرد و ابتدا از مسلم دوری کردند تا در تنهایی به شهادت رسید و سپس رویاروی امام حسین(ع) در کربلا ایستادند و آن حضرت را به شهادت رساندند! چه عوامل و علل و اسبابی موجبات این دگردیسی ماهوی را فراهم آورد و چگونه افراد به سرعت رنگ عوض کردند؟
پاسخ:
برای ارائه پاسخی جامع، دقیق و مستدل لازم است ابتدا به جامعه‌شناسی و روانشناسی مردم کوفه و شناخت ساختار نظام اداری و اقتصادی حاکم بر این شهر پرداخته شود و سپس مهم‌ترین عوامل و علل و اسباب شکست نهضت کوفه تبیین گردد.
الف) جامعه‌شناسی کوفه
جامعه کوفه آن روزگار از زوایای مختلف قابل ارزیابی است، چرا که شهری متنوع و چندپارچه و گوناگون بوده است!
1- جامعه کوفه از نظر نژادی
جامعه کوفه را از نظر نژادی می‌توان به دو بخش عرب و غیرعرب تقسیم کرد. بیشتر مردم عرب ساکن کوفه، ‌قبایلی بودند که با آغاز فتوحات اسلامی در ایران، از شبه‌جزیره عربستان به قصد شرکت در جنگ، به سمت عراق کوچ کردند و سرانجام پس از پایان فتوحات، ‌در کوفه و بصره مسکن گزیدند.
بخش دیگری از عرب‌های ساکن کوفه را قبایلی مانند «بنی‌تغلب» تشکیل می‌دادند که پیش از اسلام، در عراق سکونت گزیده بودند و پیوسته با ایرانیان در جنگ بودند.
اینان با آغاز فتوحات اسلامی، به مسلمانان پیوستند، و آنها را در فتوحات یاری دادند. سپس بخشی از آنها در شهرهای تازه تاسیس اسلامی سکنا یافتند.
مردمان غیرعرب کوفه که اندکی از جمعیت آن را تشیکل می‌دادند، شامل گروه‌هایی همچون «موالی»، «سریانی‌ها» و «نبطی‌ها» بودند.
منظور از موالی، مسلمانان غیرعرب مانند ایرانیان،‌ رومی‌ها و ترکان هستند (تاریخ تمدن اسلامی، جرجی زیدان، ص686) منظور از «سریانی‌ها» کسانی بودند که به زبان سریانی سخن می‌گفتند. آنان امروز مسیحی‌اند و در سوریه و شمال بین‌النهرین زندگی می‌کنند(المنجد، ص354، السریان) و منظور از نبطی‌ها، طایفه‌ای از عرب بودند که داخل عجم‌ها و رومیان شده بودند،‌ و نسب‌شان با آنان درآمیخته بود و فرهنگ و زبان‌شان را از دست داده بودند.(مجمع‌البحرین، ج3، ص1746)
2- جامعه کوفه از نظر اعتقادی
از نظر اعتقادی، جامعه آن روز کوفه را می‌توان به دو بخش مسلمانان و غیرمسلمانان تقسیم کرد. بخش غیرمسلمانان کوفه، عبارت بودند از: مسیحیان عرب از «بنی تغلب» مسیحیان نجران، مسیحیان نبطی، یهودیانی که در زمان عمر از شبه جزیره عربستان رانده شده بودند، و زردشتیان ایرانی. این بخش در مجموع اقلیت ناچیز و اندکی از کل جمعیت کوفه بودند.
3- جامعه کوفه از نظر سیاسی
الف) حامیان اهل بیت(ع)
در عصر نهضت حسینی، کوفه مرکز حامیان و هواداران اهل بیت(ع) بود، ولی این سخن بدان معنا نیست که همه کسانی که به اهل بیت(ع) اظهار ارادت می‌کردند، پیروان راستین آنها و «شیعه» به مفهوم حقیقی کلمه بودند، بلکه حامیان اهل بیت(ع) و مدعیان تشیع در آن دوران به چند دسته تقسیم می‌شدند، که در اینجا به نحو اجمال به آنها می‌پردازیم:
ادامه دارد