مهم‌ترین واقعه دوران پر حادثه زمان پیامبر اکرم(صلى‏الله‏علیه‏و‏آله)، غدیرخم است که در این واقعه با عظمت، حضرت على(ع) به‌عنوان جانشین برای رسول خدا انتخاب و لقب امیرمؤمنان را دریافت کرد. آثار این حادثه با عظمت تا کنون ادامه داشته و طی قرن‌های متمادی، متکلمان، محدثان و مورخان شیعه و سنى از زوایاى مختلفى به بررسی این مسئله پرداخته‏اند.
مسئله جانشینی برای آخرین پیامبر الهی از چنان اهمیتی برخوردار است که تمام مسائل دین و زندگی بشریت را تحت‌الشعاع خویش قرار می‌دهد. چگونه چنین نباشد در حالی که انتخاب یک رئیس‌جمهور برای مدتی کوتاه و در نقطه‌ای کوچک از زمین، سرنوشت مردم آن منطقه و کشورهای اطراف و حتی برخی نقاط جهان را مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
با وجودی که در اصل واقعه غدیر جاى هیچ تردیدى نیست، اما گروهی تلاش کرده‌اند به بهانه‌های مختلف در عظمت این حادثه تشکیک و در اصل ماجرا تردید ایجاد کنند.
یکی از موضوعاتی که در جریان حادثه تاریخی و مهم غدیرخم مطرح می‌شود، تعداد افرادی است که دراین روز تاریخی حاضر بوده و از نزدیک شاهد منصوب کردن امیرالمؤمنین علی(ع) به امامت و ولایت توسط رسول خدا(ص) به فرمان خداوند متعال بودند. هر چند اصل ماجرا، نصب الهی جانشینی برای پیامبر خدا است و تعداد شاهدان حاضر در این ماجرا، تأثیرى در اعتبار و اهمیت واقعه غدیر ندارد و حجیت و اعتبار آن به قوت خود باقى است، اما با توجه به آنکه برخی بیماردلان همانند شبکه‌های وهابی با تشکیک در تعداد افراد حاضر در جریان غدیر به دنبال ایجاد‌ تردید در مخاطبان خود و مخدوش کردن اصل ماجرای غدیر هستند. به همین منظور در مطلب حاضر به برخی شواهد و قرائن و اسناد و مدارک این جریان مهم و تأثیرگذار و جزئیات مربوط به آنان اشاره شده است.

موضوعات مطرح در جمعیت غدیر
آنچه در اصل ماجرای غدیر ممکن است مطرح شود، ایجاد سؤال در چند موضوع است، از جمله:
جمعیت مسلمانان در زمان واقعه غدیر چه تعدادی بوده است؟
چه تعدادی از مسلمانان، رسول خدا را در حجهًْ‌الوداع همراهی کردند؟
آیا شهر مکه یا منطقه غدیرخم در آن زمان تحمل جمعیت فراوان را داشته است؟
آیا حضور اکثریت مسلمانان برای انتصاب جانشین موضوعیت داشته است؟
شاهدان و حاضران فراوان در غدیرخم چگونه صدای رسول خدا را می‌شنیدند؟
علت روایات متفاوت در مورد جمعیت غدیر چیست؟
آیا منابع اهل سنت نیز در مورد جمعیت حجهًْ‌الوداع یا غدیرخم اظهارنظر کرده‌اند؟
جمعیت مسلمانان در سال 10 هجری
جمعیت مجاهدان اسلام در سال اول هجری و در خلال جنگ بدر 313 نفر گزارش شده و در جنگ احد حدود هزار نفر و دو سال بعد، یعنى در جنگ خندق حدود سه هزار نفر گزارش شده است. همچنین مورخان، جمعیت کسانى را که در سال هشتم براى فتح مکه از مدینه بیرون رفتند، حدود ده هزار نفر تخمین زده‌اند.
نکته قابل توجه آنکه این تعداد از سپاهیان اسلام، بدون در نظر گرفتن خانواده، همسر و فرزندان مجاهدان است. ضمن آنکه به‌طور معمول در هر جنگی تمام مسلمانان همراه مجاهدان خارج نمی‌شدند و برخی در شهر می‌ماندند. بنابراین اگر هر مجاهدی را با احتساب همسر و فرزندان و دیگر سالخوردگان، حداقل 4 نفر (بدون توجه به مرسوم بودن تعدد زوجات و کثرت اولاد در آن زمان)، در نظر بگیریم، جمعیت مسلمانان در سال 8 هجری حدود 40 هزار نفر تخمین زده می‌شود. اما در دو سال بعد یعنی از سال 8 تا 10 هجری اتفاقاتی روی داد که آمار جمعیتی مسلمانان به‌صورت تصاعدی افزایش یافت.
جمعیتی که باعث شگفتی مسلمانان شد!
نقل‏هاى تاریخى، جمعیت سپاه اسلام را در جنگ حُنین دوازده هزار نفر گزارش مى‏کنند. اما نکته بسیار مهم آیه‏اى از قرآن کریم است که مى‏فرماید: «خداوند در موارد متعددی شما را یاری کرد که روز جنگ حنین یکی از آن موارد بود، زمانی که جمعیت انبوه سپاه اسلام شما را شگفت‌زده ساخت».(توبه، آیه 25)
این آیه نشان می‌دهد که دوازده هزار نفر، جمعیت بسیار عظیمى بوده است که مسلمانان با دیدن آن به خود مغرور شدند؛ به بیان دیگر، مسلمانان جمعیت بى‏سابقه‏اى را مشاهده کرده و به وجد آمده بودند. علت این امر هم کاملاًً روشن است، چون مسلمانان هنگام خارج شدن از مدینه مجموعا ده هزار نفر بودند. آنگاه پس از فتح مکه دو هزار نفر از مردم مکه همراه آنها شدند و همین امر سبب تعجب و غرور آنها گردید. این آیه از قرآن مى‏تواند قرینه خوبى براى رشد آمار جمعیتی مسلمانان در سال‌های آخر عمر رسول خدا باشد.
افزایش جمعیت به‌صورت تصاعدی
پس از فتح مکه و قدرت مطلق پیامبر اکرم(ص)در منطقه، قدرت‏هاى کوچک و بزرگ چاره‏اى جز این نداشتند تا زیر پرچم اسلام قرار گیرند.
سال نهم به نام عام‏الوفود مشهور است؛ سالى که نمایندگان قبایل مختلف به مدینه مى‏آمدند و تبعیت خود را از پیامبر اکرم اعلان مى‏کردند. یکی از این گروه‌ها، مسیحیان بودند که از پایگاه مسیحیت در نجران یمن به مدینه وارد شدند و پس از شکست در مباهله که سرگذشت آن در آیه 61 سوره آل‌عمران آمده، جمع کثیری از آنان اسلام آوردند که در جریان حجهًْ‌الوداع 12000 نفر از آنان همراه با امیرالمؤمنین علی(ع) وارد مکه شدند.
در نهایت خداوند متعال با نزول سوره نصر خبر از ورود دسته جمعی و گروهی به اسلام داد و فرمود:«هنگامی‌که نصرت و پیروزی الهی آمد، مردم را می‌بینی که گروه‌گروه در دین خدا وارد می‌شوند، پس به ستايش پروردگارت مشغول شو و از او مغفرت بخواه كه او همواره توبه مردم را مى‏پذيرد».(نصر، آیات 1تا 5)
نزول سوره نصر در سال دهم هجری نشان می‌دهد که جمعیت مسلمانان در سال‌های آخر افزایش چشمگیری داشته است. یعنی اگر در سال‌های اولیه بعثت، تک‌تک، مسلمان می‌شدند هم‌اینک گروه‌گروه و قبیله‌قبیله مسلمان می‌شوند.
فرمان الهی و فراخوان عمومی
در پایان سال 10 هجری فرمانی از سوی خداوند متعال نازل شد: «وَ أَذِّنْ‏ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى‏ كُلِّ ضامِرٍ يَأْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ؛ و در ميان مردم براى حج بانگ زن تا پياده و سوار بر هر شتر باريك‌اندام چابك و چالاك‏ كه از هر راه دور مى‏آيند، به سوى تو آيند».(حج/27)
رسول خدا(ص) از جانب خداوند متعال مأموریت یافتند تا همه مسلمانان را دعوت به حج کنند. با فرمان الهی رسول خدا مردم مدینه به سوی حج روانه شدند.
آمار مسلمانان مدینه در حجهًْ‌الوداع
امام محمد باقر(ع) فرمودند: «پيامبر خدا(ص) در موسم حجّ، عازم مكّه بود، در حالى كه تمام شرايع و قوانين را بجز حجّ و ولايت ابلاغ فرموده بودند كه فرشته وحى جبرئيل نازل شده و از جانب پروردگار متعال ابلاغ سلام کرد و گفت: اى محمّد! خداوند مى‏فرمايد من هيچ پيامبرى از پيامبران گذشته را قبض روح نكردم مگر پس از كمال دين و اتمام حجّتم و براى تو تنها دو موضوع باقى مانده كه بايد آن دو را به مردم ابلاغ کنی، يكى حكم حجّ و ديگرى موضوع ولايت و خلافت است. زيرا من تا به حال زمين را خالى از حجّت قرار نداده‏ام و هرگز هم خالى نخواهم گذاشت. خداوند عزّوجلّ تو را مأمور فرموده تا خود و ساير مردمان از اقصى نقاط مدينه و اطراف آن كه تمكّن و استطاعت لازم براى انجام حجّ دارند را به مكّه سوق دهى و تمام اصول و قوانين آن را همچون نماز و زكات و روزه به ايشان آموزش دهى. پس منادى را فرمود تا اعلام كند كه رسول خدا آهنگ سفر حجّ دارد و مأمور به تعليم اين عبادت بزرگ همچون ساير شرايع و مقرّرات سابق است. رسول خدا همراه هفتاد هزار نفر از اهالى مدينه و اطراف آن عازم مكّه شده و از مدينه خارج شدند، مانند همان تعداد كه حضرت موسى از آنان براى ‌هارون بيعت گرفت و عهدشكنى كردند و در آخر از گاو و سامرى تبعيّت نمودند. همه جماعت مسلمين در طول اين سفر قدم به قدم از تمام اعمال آن حضرت پيروى مى‏كردند. اما عاقبت اين بيعتى كه رسول خدا(ص) براى خلافت على(ع) از مسلمانان گرفت در نهايت نعل بالنّعل شبيه به عهدشكنى قوم موسى در بيعت با‌هارون و تبعيّت از گاو سامرى گرديد. جماعتى كه مسافت مدينه تا مكّه را طى مى‏كردند فضاى كوه و درّه و بيابان را مشحون از نداى لبّيك لبّيك خويش ساخته و به آنجا حال و هواى باشكوهى دادند».(احتجاج طبرسى، ج‏1، ص56)
در این روایات تعداد مسلمانانی که از مدینه، رسول خدا را همراهی کردند 70 هزار نفر ذکر شده است. مرحوم علامه امینی تعداد همراهی‌کنندگان را 90 هزار نفر ذکر کرده است که احتمال دارد ایشان افرادی که از قبائل مختلف در بین راه به رسول خدا ملحق شده باشند را محاسبه کرده است.(گزیده‌ای جامع از الغدیر، ص41)، علاوه بر کسانی که رسول خدا را در حجهًْ‌البلاغ همراهی کردند، کاروان امیرالمؤمنین(ع)، همراه با 12000 نفر از تازه مسلمانان یمنی بود که راهی خانه خدا شدند. (واقعه قرآنی غدیر، محمدباقر انصاری، ص 17)
تناسب جمعیت با وسعت مکان
یکی دیگر از مسائلی که در جریان حادثه غدیرخم مطرح می‌شود، تناسب جمعیت با وسعت مکانی شهر مکه و مکان غدیرخم است.
آیا جمعیت بسیار زیاد قابلیت تمرکز در مکان محدود را دارد یا خیر؟ واقعیت آن است که سازماندهی جمعیت فراوان بسیار مشکل است و نیاز به استراحت، آذوقه، آب و سرویس‏دهى لازم دارد.
ظرفیت شهر مکه
آیا سرزمین مکه در آن روزگار و یا منطقه غدیرخم گنجایش پذیرش این جمعیت عظیم را داشته است؟
بهترین دلیل برای ممکن بودن چیزی وقوع آن است. به‌عنوان مثال اگر بخواهیم مسئله رجعت را ثابت کنیم بهترین دلیل بر اثبات آن، وقوع رجعت و بازگشت عُزیر پیامبر به دنیا پس از مرگ است که خداوند متعال در قرآن به این مسئله‌ اشاره کرده است.(بقره/259)
پاسخ نقد و زنده به امکان سازماندهی جمعیت انبوه در حجهًْ‌الوداع و غدیرخم، حضور ده‌ها میلیونی زائران حسینی و پذیرایی از این جمعیت انبوه در ایام اربعین آن هم در شهر کوچک کربلاست! به‌راستی پذیرایی و اسکان و سرویس‌دهی این جمعیت انبوه، با امکانات محدود و حداقلی کشور جنگ‌زده عراق با کدام معیار بشری قابل تطبیق است؟ آیا اعجاز و عنایت ویژه اهل‌بیت(ع) در ایام اربعین را به وضوح نمی‌توان مشاهده کرد؟!
حضور پنج تن آل‌عبا از رسول خدا تا امیرالمؤمنین و حضرت صدیقه کبری و امام حسن و امام حسین(علیهم‌السلام) در کاروان با عظمت حجهًْ‌البلاغ برکت و عنایت ویژه‌ای را به همراه داشت که ساماندهی جمعیتی انبوه‌تر از آنچه که در نقل‌های تاریخی آمده است را متصور خواهد ساخت.
وجه دیگرى که مى‏تواند منطق شمارش جمعیت به‌حساب آید این است که تعداد حیواناتى را که براى تغذیه نیروها ذبح مى‏شده‏اند، شمارش مى‏کردند. از آنجا که یک شتر مثلاً براى تغذیه صد نفر کافى بوده است، لذا به این طریق جمعیت را تخمین مى‏زدند. پیامبراکرم در ماجراى جنگ بدر از همین شیوه استفاده کردند و پس از آنکه مطلع شدند سپاه قریش ده شتر ذبح کرده‏اند، فرمودند که ایشان حدود هزار نفر هستند. (تاریخ طبرى، ج 3، ص 947)
تعداد قربانی در عید قربان
از تعداد قربانی گاو و گوسفند و شتر که توسط مسلمانان در عید قربان ذبح شده نیز می‌توان جمعیت حاضر در حجهًْ‌الوداع را تخمین زد. امام صادق(ع) فرمودند: «رسول خدا(ص) 66 شتر و امیرالمؤمنین(ع)34 شتر در عید قربانِ حجهًْ‌الوداع نحر کردند. یعنی این دو بزرگوار به تنهایی یکصد شتر قربانی نمودند. (الكافي، ج‏4، ص: 247) و این تعداد غیر از تعداد زیاد قربانی بود که توسط دیگر مسلمانان ذبح شده است.
فرمان خروج همگانی
اکنون حساس‌ترین لحظات عمر شریف رسول خدا(ص) است. مأموریت اول که آموزش مناسک حج بود به پایان رسید و اینک آخرین و مهم‌ترین مأموریت معرفی جانشینی است که از جانب خداوند متعال انتخاب شده تا ادامه‌دهنده راه نبوت و آخرین پیامبر باشد. آیه ابلاغ نازل شد: «اى پيامبر! آنچه از جانب پروردگارت نازل شده، به مردم برسان و اگر اين كار را نكنى، تبليغ رسالت نكرده‏اى و خدا تو را از شرّ مردم منافق حفظ خواهد كرد كه خدا مردم ستمكار را هدايت نخواهد كرد».(مائده/67)؛ در این هنگام رسول خدا فرمودند: «این آیه تهديدی است پس از وعده عذاب و بايد دستور خدا را اجرا كنم و اگر مردم مرا متهم كردند و تكذيب نمودند، بر من آسان‏تر است از اينكه خدا در دنيا و آخرت مرا به سختی عقوبت کند». آنگاه حضرت فرمان خروج همگان از مکه و همراهی با کاروان حجهًْ‌البلاغ را صادر کرد و به بلال‏ دستور داد كه در ميان مردم اعلام كند كه هیچ‌كس در مکه غیر از افراد علیل و ناتوان نماند، مگر اينكه به غديرخم‏ برود. (امالی صدوق، ص355)
حضور حداکثری در جریان نصب جانشین
با توجه به فرمان الهی و تأکید رسول خدا(ص)بر معرفی امیرالمؤمنین علی(ع) به‌عنوان جانشین در زمانی که تمام مسلمین به بهانه حج حضور حداکثری دارند، فرمان خروج همگان از مکه و حرکت به سمت غدیر صادر شد و به‌دلیل آنکه نصب جانشین همواره از موضوعات اختلاف‌برانگیز بوده و در آن زمان رسانه‌ای جز حضور همگان و مشاهده عینی نصب جانشین وجود نداشت، برای اتمام حجت، حضور اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان در این رخداد با عظمت الزامی ‌بود تا برای هیچ احدی عذری در انحراف از امامت و جانشینی رسول خدا باقی نماند، چه در دنیا و چه در آخرت. نکته قابل توجه حضور همگان از افراد سالمند و زنان گرفته تا کودکان حتی زنان باردار نیز در این کاروان گزارش شده است. تا آنجا که اسماء بنت عمیس فرزندش محمد بن ابی‌بکر را در سفر حجهًْ‌البلاغ به دنیا آورد.
بنابراین همراهی 120 هزار نفری مسلمانان با رسول خدا در حجهًْ‌الوداع و حجهًْ‌البلاغ(که نخستین حج واجب پیامبر و مسلمانان بود) امری معقول و دور از انتظار نیست. این تعداد حجاج شامل 70 هزار نفر ازمدینه، 12 هزار نفر از یمن، 5 هزار نفر از اهالی مکه و بیش از 30 هزار نفر از قبائل و روستائیان و چادرنشینان و دیگر شهر‌ها و بلاد مانند: طائف، جده، نجد، حبشه، سودان و... بودند که جمعیت یکصد و بیست هزار نفری حجاج را تشکیل می‌دادند. (گزارش حجهًْ‌الوداع، ص207)
روش ابلاغ امامت
مسئله دیگری که در جریان حادثه غدیر مطرح می‌شود، چگونگی رساندن این پیام الهی به جمعیتی بالغ بر یکصد و بیست هزار نفر است!.
در جریان آموزش مناسک حج توسط رسول خدا به جمعیت انبوه حاجیان حاضر در حجهًْ‌الوداع، از هر روشی که در آن مکان‌ها برای رساندن بیانات گران‌بهای پیامبر استفاده شده، در جریان ابلاغ پیام الهی در غدیرخم نیز همین‌گونه عمل شده است.
در گذشته رسم بر این بود که برای فهم مطالب سخنران در جمعیت‌های گسترده، از معید(تکرار‌کننده) و صارخ(داد زن) استفاده می‌کردند. معید یا صارخ به کسى گفته مى‏شد که با سخنران فاصله داشت و در وسط جمعیت مى‏ایستاد و جملات سخنران را تکرار مى‏کرد تا تمام جمعیت در جریان صحبت‏هاى سخنران قرار گیرند. علاوه بر این مطلب، نکته حائز اهمیت درخصوص مکانی که برای ابلاغ این پیام مهم الهی انتخاب شده، موقعیت جغرافیایی این مکان است که امروزه هم قابل مشاهده و آزمایش
است.
در سفری که در سال‌های اخیر برخی از اعضای بیوت مراجع قم به منطقه غدیرخم داشتند، متوجه شدند که این مکان به‌گونه‌ای است که اگر یکی از آنان به‌صورت معمولی هم صحبت کند، شخصی که در فاصله دور ایستاده براحتی سخنان دیگری را می‌شنود.
به هر صورت شنیدن سخنان رسول خدا در ابلاغ پیام الهی توسط جمعیت انبوه حاضر در غدیرخم امری مسلم و قطعی است، حال چه با اعجاز همراه باشد، چه به‌صورت طبیعی با توجه به موقعیت جغرافیایی و حالت طبیعی مکان غدیر و چه به وسیله معید و صارخ. عباراتی که در خطبه غدیر آمده به همین موضوع‌ اشاره می‌کند که جمعیت حاضر در غدیرخم سخنان رسول خدا را شنیده و به آن اقرار کردند: «فَنَادَاهُ الْقَوْمُ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا عَلَى أَمْرِ اللهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ؛ پس ندا از آن جمعیت برخاست: شنيديم و اطاعت نموديم فرمان خدا و امر رسول او را... و پیامبر اکرم نیز به همین موضوع‌ اشاره کرده و فرمودند: أَلَا وَ قَدْ أَدَّيْتُ أَلَا وَ قَدْ بَلَّغْتُ أَلَا وَ قَدْ أَسْمَعْتُ أَلَا وَ قَدْ أَوْضَحْتُ؛ اى گروه مردم! آگاه باشيد، همه و همه آگاه باشيد كه من تمام اين مطالب را ادا نمودم و ابلاغ كردم و به گوش همه رساندم... (احتجاج طبرسی، ج‏1، ص: 60 )
روایت‌های متعدد
حادثه غدیرخم نیز همانند بسیاری از وقایع دیگر با نقل‌های متعدد تاریخی و روایی مواجه است که ممکن است در برخی جزئیات با یکدیگر متفاوت باشد و این مسئله در کتب تاریخی امری کاملاً طبیعی است، در این روایات متفاوت هر کسی از زاویه دید خود به آن پرداخته و هر روایتی به مسئله‌ای خاص در پیرامون این واقعه‌ اشاره کرده است، اما تعدد نقل‌ها و روایت‌ها همگی به یک موضوع واحد‌ اشاره دارند و آن نصب امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع) به‌عنوان جانشین پیامبر خاتم(ص) است.
شاهدان یا حاضران غدیر
امام صادق(ع) فرمودند: در غدیرخم دوازده هزار مرد برای علی(ع) شهادت دادند که با این وجود نتوانست حقش را بگیرد، در حالی که هر کدام از شما مالی بر گردن دیگری داشته باشد با دو شاهد می‌تواند حق خود را بگیرد.(بحارالأنوار؛ ج‏37؛ ص139)
در این روایت بحث شهادت دادن مطرح است، نه تعداد شرکت‌کنندگان! چه‌بسا منظور حضرت امام صادق(ع) از شهادت‌دهندگان، کسانی باشند که شرایط شهادت دادن یعنی عدالت لازم را داشته باشند و بدیهی است همه حاضران در غدیرخم این چنین نبوده‌اند.
برخی منابع غدیری اهل سنت
علاوه بر منابع معتبر شیعی که حادثه غدیر را نقل کرده‌اند، در کتب اهل سنت نیز به واقعه غدیرخم و تعداد شرکت‌کنندگان‌ اشاره شده است:
مرحوم بحرانى اصفهانى در کتاب عوالم‌العلوم تعدادی از منابع اهل سنت که به جمعیت غدیر‌ اشاره کرده‌اند را آورده است، مانند:
السيرهًْ النبويّهًْ أحمد زيني نوشته: در جریان حجهًْ‌الوداع 90 هزار نفر همراه رسول خدا خارج شدند و گفته شده این تعداد 124 هزار نفر یا بیشتر بوده‌اند و البته کسانی که با آن حضرت حج بجا آوردند بیشتر از این بود.
تذكرهًْ‌الخواصّ سبط ابن‌جوزی آورده: علما اتفاق نظر دارند که حادثه غدیر در 18 ذی‌الحجه بعد از بازگشت رسول خدا از حج بود و همراه آن حضرت جمعی از صحابه و اعراب و ساکنان مکه و مدینه و اطراف آن بودند و همین افراد بودند که این سخن رسول خدا را شنیدند: «من كنت مولاه فعليّ مولاه».
ابن أبي‌الحديد در شرح نهج‌البلاغه‌ می‌گوید: همراه یکصد هزار نفر حاضر شدند.
عبدالملک عاصمى شافعى از نویسندگان اهل‏سنت مى‏نویسد: پیامبر براى حجهًْ‌الوداع از مدینه خارج شد، در حالى که نود هزار یا 114 هزار نفر همراه وى بودند.
سخن پایانی اینکه تعداد جمعیت حاضر در غدیرخم، کم یا زیاد آن، در اصل ماجرای غدیر و قطعی بودن نصب الهی امیرالمؤمنین(ع) هیچ تأثیری ندارد و مسئله‌ای فرعی است که بیشتر مخالفان و دشمنان غدیر در جهت انحراف اذهان از اصل مسئله به آن دامن می‌زنند، هرچند به‌راحتی نیز قابل اثبات است.