امیدها به اقدامات دولت جدید برای نجات ساختار جمعیت
رضا الماسی
متاسفانه شاخص‌های جمعیتی کشورمان بسیار نگران‌کننده هستند و در واقع می‌توانیم بگوییم همه شاخص‌های جمعیتی کشور در حال ثبت رکوردهای جدیدی می‌باشند. یعنی همه شاخص‌ها در حال ثبت رکوردهای جدیدی در طول تاریخ ایران هستند. نرخ رشد جمعیت کشورمان 0.6 تا 0.7 درصد است که این نرخ پایین‌ترین عدد در تاریخ ایران می‌باشد و تا حدود ۱۵ سال آینده این نرخ حدوداً به صفر خواهد رسید و پس از آن منفی خواهد شد.
نرخ باروری کشور در حال حاضر 1.6 به ازای هر زن می‌باشد که این عدد هم یک رکورد جدید در نرخ باروری است. ضمن اینکه ما در بین کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا که بسیاری از کشورهای اسلامی در این مناطق قرار دارند صاحب رکورد کمترین نرخ باروری هستیم.
10.2 درصد جمعیت کشور را افراد بالای ۶۰ سال تشکیل می‌دهند و این هم یک رکورد جدید در طول تاریخ ایران است. تا سه دهه آینده این نرخ به بیش از ۳۰ درصد خواهد رسید. ضمن اینکه به گفته کارشناسان با همین روند در سه دهه آینده سرعت پیشرفت نرخ سالمندی در کشورمان به نسبت کل دنیا بی‌نظیر خواهد بود و هیچ کشوری همانند کشور ما با این سرعت به سمت پیر شدن حرکت نمی‌کند.
کاهش جمعیت ایران به یک سوم!
استاد حسن رحیم پور، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی اخیراً در فضای مجازی با انتشار پیامی درباره اوضاع وخیم جمعیتی کشور می‌نویسد: « جمعیت ایران تا ۳۰سال آینده دوباره به زیر۳۰میلیون نفر بازخواهد گشت. پیش‌بینی سازمان ملل با توجه به کاهش بی‌سابقه نرخ باروری در ایران،آن است که جمعیت ایران به یک سوم کاهش خواهد یافت که نیمی ازآنان سالمند خواهندبود. این یعنی کاهش شدیدسرعت پیشرفت، کار، تولید، فروپاشی قدرت دفاعی و امنیت کشور.»
صالح قاسمی، پژوهشگر و کارشناس مسائل جمعیت در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: « درخصوص تعداد موالید با فراز و نشیب‌هایی که در سال‌های گذشته داشته‌ایم از سال ۹۴ و ۹۵ با شیب بسیار معناداری فرزندآوری در حال کاهش است به طوری که از سال ۱۳۹۵ تا سال ۱۳۹۹(در طول 4 سال) حدود ۴۷۰ هزار تولد کاهش را شاهد بوده ایم، یعنی عدد یک میلیون و ۵۷۰ هزار تولد در سال 1395 به حدود یک میلیون و ۱۰۰ هزار تولد کاهش یافته است. این در حالی است که سرعت پیر شدن جمعیت کشور و همچنین کاهش موالید همچنان با شیب تند تری ادامه دارد.»
قاسمی تاکید می‌کند: « همه این آمار‌ها نشان می‌دهد ما باید نگران آینده جمعیت کشورمان باشیم.»
بی توجهی دولت تدبیر
به بحران جمعیت
در حالی بیش از 6 سال از ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت می‌گذرد که هیچ اقدامی برای اجرای این سیاست‌ها نشده است. این درحالی است که رهبر معظم انقلاب با تاکید بر مسئله فرزندآوری، معتقدند که پیری جمعیت ترسناک بوده و نیاز است دستگاه‌های اجرائی این مسئله را پیگیری کنند.
30 اردیبهشت‌ماه 1393 زمانی بود که سیاست‌های کلی جمعیت از سوی رهبر انقلاب ابلاغ شد. در این سیاست‌ها ضمن تأکید بر نقش بالای مقوله جمعیت بر پیشرفت و اقتدار ملی، از همه دستگاه‌های مرتبط در این زمینه خواسته شده تا اقدامات لازم با دقت، سرعت و قوت صورت گیرد.
طی 6 سال گذشته بارها رهبر انقلاب موضوع افزایش جمعیت را متذکر شده‌اند در حالی‌که گام مؤثری در راستای تحقق بخشیدن به این سیاست‌ها از سوی مسئولین برداشته نشده است. هرچند از سوی کارشناسان نیز بارها گزارشات و هشدارهای لازم داده شده است که جمعیت کشور در آینده نه‌چندان دور روند کاهشی به خود می‌گیرد که پیامدهای اجتماعی و اقتصادی نامطلوبی را به دنبال خواهد داشت.
قاسمی درباره عملکرد دولت یازدهم و دوازدهم در حوزه جمعیت اظهار می‌دارد: « دولت تدبیر و امید را بنده از نگاه کارشناسی و به دور از هرگونه نگاه‌های جناحی و سیاسی، ضد جمعیتی‌ترین دولت جمهوری اسلامی می‌دانم، زیرا اگر در دولت‌های پیشین رفتارهایی خلاف سیاست‌های جمعیتی انجام می‌شد به هرحال سیاست‌های کلی نظام به سمت سیاست تنظیم خانواده بود. اما در ۸ سال گذشته ما دولتی را شاهد بودیم که علیرغم هشدارهای کارشناسان، علیرغم تاکیدات و سفارشات فوق‌العاده و مطالبات صریح رهبر معظم انقلاب و علیرغم افت شدید شاخص‌های جمعیتی، نه تنها اراده‌ای برای اجرای سیاست‌های کلی جمعیت از سوی دولت دیده نشد بلکه این دولت مانع تصویب طرح تعالی جمعیت و خانواده در مجلس نهم و دهم نیز شد.»
این کارشناس حوزه جمعیت تصریح می‌کند: «علاوه بر این، مصوبات زیادی ضد سیاست‌های جمعیتی از سوی دولت دنبال شد. این دولت متاسفانه به هیچ وجه حاضر نشد در راستای حمایت از خانواده و فرزندآوری قدمی بردارد. از این دست مصوبات ضد جمعیتی نمونه‌های زیادی وجود دارد که می‌توان به آنها اشاره کرد. محدود کردن پرداخت یارانه در موالید جدید، محدود کردن پرداخت وام ازدواج برای سنین ۱۸ تا ۳۸ سال و همچنین محدود نمودن پرداخت وام ازدواج به ازدواج‌های اول و... از جمله مواردی است که باعث تورم تجرد قطعی و بالا بردن سن ازدواج و همچنین رشد شاخص‌های جمعیتی شده است. علاوه‌بر این‌ها مهم‌ترین شاخصی که نشان می‌دهد دولت اراده‌ای برای پرداختن به مسئله جمعیت نداشت این است که نه تنها لایحه‌ای برای این موضوع پیش‌بینی نکرد بلکه با طرح مجلس نیز صراحتاً مخالفت کرد.»
جمعیت جوان؛ ابزار قوی شدن کشور
مطابق بیانات رهبر انقلاب؛ ما امروز با یک کج‌رَوی بسیار عمیقی در میان خودمان و در اجتماع خودمان روبه‌رو هستیم؛ فرزند و زن. حتّی در حوزه مردمی که یک پایبندی‌ای به دین دارند، یک ابزار و وسیله‌ِ پرش و تکامل نیست، بلکه به عکس، یک وسیله سکون و جمود و عدم تحرّک است؛ به جای اینکه زنِ انسان یا شوهرِ انسان یا فرزندِ انسان بالی باشد که با آن بال انسان پرواز کند، لنگری است که با آن لنگر، انسان هر چه به زیرتر و طبقه اسفل کشانده می‌شود، و مانع از حرکت معمولی ما می‌شود؛ نه فقط ما را در حرکت مان به سوی خدا و به سوی اهداف الهی هُل نمی‌دهد و تشویق نمی‌کند، از همین اَدنی حرکتی هم که نشانه انسان زنده و موجود زنده است ما را بازمی دارد.
و این موضوع به تعبیر حضرت آقا به خاطر این است که ما معنا و مفهوم فرزند را یا همسر را نفهمیده‌ایم.
خانم محدثه صادقی، فعال دانشجویی درخصوص تاکیدات رهبر انقلاب در موضوع جمعیت می‌نویسد: «تاکیدات رهبر انقلاب در موضوع جمعیت بی‌سابقه بوده است تا آنجایی که در صحبت‌های نوروزی‌شان به موضوع جمعیت اشاره کرده و حفظ جمعیت جوان را ابزار قوی شدن کشور و راه پیشرفت آن دانسته‌اند.»
او می‌افزاید: « به نظر می‌رسد امروز موضوع جمعیت یک وضعیت صرفا ابلاغی و فرمایشی نیست، یک موضوع محوری در رشد اقتصادی و پیشرفت کشور است، یک موضوع اساسی در رشد ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه است. یک موضوع کلیدی و راهبردی در بحث‌های امنیتی است. امروز موضوع جمعیت یک اولویت است و رهبر انقلاب تمامی کشور را در مسئله جمعیت مخاطب قرار‌داده‌اند و مسئول دانسته‌اند. امروز پرداختن به بحث جوان نگه داشتن جمعیت یک موضوع فوری است؛ لذا همه درباره این اولویت مسئول هستند؛ از کسانی که مسئول امور فرهنگی در جامعه هستند به ویژه آتش به اختیاران فرهنگی تا قوه قضائیه و مجلس. مجلس می‌تواند قانونی شدن بندهای سیاست‌های کلی جمعیت را از دولت پیگیری کرده و یا به صورت طرح ارائه دهد. نباید گذاشت این بار هم صحبت‌های رهبری درباره این موضوع راهبردی بر زمین بماند.»
فرصت‌های پیش روی دولت سیزدهم
قاسمی، پژوهشگر مسائل جمعیت در ادامه اظهار می‌دارد: «به نظر بنده دولت سیزدهم فرصت خوبی را در اختیار دارد و می‌تواند به تعبیری دولت نجات ساختار جمعیت ایران باشد. این یک شعار نیست بلکه یک واقعیت است. دولت جدیدی که بر سر کار می‌آید و به نوعی می‌توان آن را 8 ساله تصور کرد، دولتی است که 8 سالِ مهم پنجره جمعیتی ایران را به عنوان آخرین فرصت استفاده از این ظرفیت در اختیار دارد.»
به گفته قاسمی، دولت سیزدهم برای استفاده از این پنجره جمعیتی فرصت‌های زیر را در اختیار دارد؛
1- مطالبات صریح رهبر انقلاب که ایشان در یک دهه گذشته بیش از 50 بار درخصوص مسئله جمعیت یا سخن گفتند یا تاکید فرمودند. لذا این مطالبه از سوی رهبر انقلاب یک ظرفیت ملی برای پیشروی دولت فراهم می‌نماید.
2- ظرفیت سیاست‌های کلی جمعیت که بسیار جامع و دقیق در 14 ماده تنظیم و از سوی رهبر انقلاب برای اجرا ابلاغ شده است. این سیاست‌ها می‌تواند هرگونه برنامه‌ریزی و طراحی را برای دولت سیزدهم تسهیل نماید.
3- برنامه هفتم توسعه که آغاز آن تقریبا با شروع به کار دولت سیزدهم مقارن خواهد بود. این برنامه درحال نگارش هست و بر خلاف برنامه ششم می‌تواند با پیوست جمعیتی نوشته شود.
4- طرح جوانی جمعیت که مصوب شده و در رفت و برگشت بین مجلس و شورای نگهبان برای اصلاح است. این طرح می‌تواند با شروع به کار دولت سیزدهم مقارن گردد و دولت از ظرفیت قانونی آن استفاده کند.
5- گفتمان عمومی که در پیرامون مسئله جمعیت و فرزندآوری در کشور ایجاد شده است.
قاسمی در پایان تصریح می‌کند: «با عنایت به همه ظرفیت‌های فوق جا دارد رئیس‌جمهور در کنار همه مشاوران خود یک مشاور جمعیتی نیز برای خود در نظر بگیرد و علاوه‌بر این باور داشته باشد که دولت او در این دوره جدید، می‌تواند دولت نجات ساختار جمعیت ایران باشد.»