قلمرو و پوشش گزاره‌های دینی(پرسش و پاسخ)
پرسش:
قلمرو گزاره‌های دینی تا چه حدی نیازهای فردی و اجتماعی انسان را پوشش می‌دهد؟ به بیان دیگر قلمرو و گستره دین در جوامع انسانی تا چه حد و اندازه‌ای است، و آیا تمامی حوائج و نیازهای انسان را شامل می‌شود؟
پاسخ:
جایگاه و اهمیت بحث
قلمرو و گستره دین در حیات فردی و اجتماعی انسان یکی از مباحث مهم و راهبردی دین‌پژوهی مدرن و انسان معاصر است که امروزه بخشی از مباحث فلسفه دین و کلام جدید را به خود اختصاص داده است. پاسخ‌های گوناگونی به این مسئله داده شده و هر یک از دانشمندان از منظر خاصی به این بحث نگریسته‌اند. عده‌ای پوشش و قلمرو گزاره‌های دینی را در دنیا حداقلی و در آخرت حداکثری می‌دانند و عده‌ای دیگر نگاه جامع‌تری داشته و گستره آموزه‌های دینی را حداکثری در دنیا و آخرت می‌دانند.
انواع دیدگاهها
به طور کلی در باب قلمرو و گستره دین در ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان دو دیدگاه عمده وجود دارد:
1- دیدگاه حداقلی 2- دیدگاه حداکثری
1- دیدگاه حداقلی
دیدگاه حداقلی دین و آموزه‌های دینی را محدود به قلمرو خاصی کرده و گزاره‌های دینی را در بسیاری از امور اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فقهی و... با پوشش حداکثری تعمیم نمی‌دهد. دیدگاه حداقلی یا انتظارات حداقلی از دین، قلمرو و گستره دین در امور اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و اخلاقی و فقهی را به حداقل‌های لازم و ضروری تنزل داده و معتقدند شارع مقدس در این حوزه‌ها حداقل‌های لازم و ضروری را به ما آموخته است، نه بیشتر! بنابراین دیدگاه حداقلی خود را در امور آخرتی منحصر و محدود کرده و در امور دنیایی هم به حداقل‌های لازم بسنده کرده است. نظریه دین حداقلی امروزه میان روشنفکران و نواندیشان دینی رواج دارد و آنها با محصور کردن دین در سعادت اخروی، منکر دخالت و حضور دین در عرصه اجتماع و ساحت سیاسی هستند، و بدین طریق دین را سکولاریزه کرده و به جدایی دین از سیاست یا دین و دنیا قائل هستند.
2- دیدگاه حداکثری
دیدگاه حداکثری، با رویکردی جامع‌گرایانه در برابر قلمرو و گستره گزاره‌های دینی اتخاذ می‌کند، که هر دو جهان هم دنیا و هم آخرت را شامل می‌شود. به عبارت دیگر رسالت و جهت‌گیری انبیا محدود به تأمین سعادت آخرتی انسان نیست، و نیازمندی‌های بشر در عرصه اجتماع و سیاست، و اقتصاد تعلیم و تربیت و... را نیز دربرمی‌گیرد. شهید مطهری(ره) از نظریه دین حداکثری دفاع کرده و از همگرایی و همسویی دین و دنیا سخن گفته و دیدگاهی جامع‌گرایانه در این باب اتخاذ کرده است.
اهداف رسالت و بعثت پیامبر(ص)
به طور کلی اهداف رسالت و بعثت پیامبر(ص) را به سه هدف عمده می‌توان تقسیم کرد:
1- تصویر دنیاگرایانه: دیدگاهی که هدف رسالت و بعثت پیامبر(ص) را در امور دنیایی و حیات این جهانی جستجو می‌کند.
2- تصویر آخرت‌گرایانه: دیدگاهی که هدف رسالت و بعثت پیامبر(ص) را در مقوله اخلاق و حیات اخروی نشان می‌دهد.
3- تصویر جامع‌گرایانه: دیدگاهی که اهداف رسالت و بعثت پیامبر(ص) را جامع و فراگیر و شامل هر دو بعد حیات دنیوی و اخروی تلقی می‌کند.
دیدگاه اول و دوم جامعه را به سمت و سوی فرهنگ سکولاریسم سوق خواهد داد. شهید مطهری(ره) در این رابطه می‌نویسد: «اسلام مکتبی است جامع و واقع‌گرا، در اسلام به همه جوانب نیازهای انسانی اعم از دنیایی یا آخرتی، جسمی یا روحی، عقلی و فکری یا احساسی و عاطفی فرد یا اجتماع توجه شده است. (مجموعه آثار استاد مطهری، ج 2، ص 63) استاد مطهری(ره) در ادامه آموزه‌های اسلام را به سه بخش تقسیم می‌کند که بیانگر جامعیت دین مبین اسلام و گستردگی قلمرو آن است. این سه بخش عبارتند از: 1- اصول عقاید: یعنی چیزهایی که وظیفه هر فرد کوشش درباره تحصیل عقائد حقه است و تقلید درباره آنها جایز نیست 2- اخلاقیات: یعنی خصلت‌هایی که وظیفه یک فرد مسلمان است که خویشتن را به آن خصلت‌ها و فضائل بیاراید و از اضداد آن یعنی رذایل خویشتن را دور نگهدارد.
3- احکام: یعنی اوامر و نواهی که مربوط است به فعالیت‌های خارجی و عینی انسان، اعم از فعالیت‌های معاشی و معادی، دنیایی و آخرتی، فردی و اجتماعی (همان، ص 63)