علایم و درمان بیماری تابستانی زیر سرپنجه تند آفتاب
گالیا توانگر
این روزها بیشتر نگاه‌ها به آمار کرونا دوخته شده و کمتر شهروندی به خطر گرمازدگی توجه می‌کند. گرمازدگی در حقیقت یک بیماری تابستانی است که در زیر سرپنجه تند آفتاب رخ می‌دهد و اگر نسبت به درمان آن در همان لحظات ابتدایی بی‌توجهی شود، فرد به کما رفته و حتی احتمال خطر مرگ برای فرد گرمازده شدید، وجود دارد. این در حالی است که بسیاری از مردم خطر مرگ براثر گرمازدگی را تنها یک شوخی می‌پندارند و جدی‌اش نمی‌گیرند.
رفتار‌های عجیب، سرگیجه، منگی و خستگی غیرعادی در گرمای زیاد هشداردهنده هستند، چون امکان دارد نشان‌دهنده گرمازدگی باشند. درد در ناحیه شکم و درد عضلات و سردرد، تعریق زیاد، خستگی و بی‌حالی، حالت تهوع و افزایش ضربان قلب این علائم از پیامد‌های طبیعی دهیدراته شدن بدن هستند. در صورت وقوع این علائم باید سریع‌تر به اورژانس مراجعه کنید. گرمازدگی شدید یک وضعیت اورژانسی است که سیستم عصبی، کبد، کلیه‌ها، قلب و عضلات را در معرض آسیب قرار می‌دهد و عدم درمان آن می‌تواند به تشنج، کما و حتی مرگ منجر شود.
بهترین راه گریز قبل از گرمازدگی در روزهای داغ تابستان نوشیدن شرب‌های سنتی ایرانی نظیر تخم شربتی، گلاب خالص، هندوانه (عالیه)، به‌لیمو، خاکشیر و شربت آبلیمو، عناب و...است.
هنگام گرمازدگی از دوش سرد باد مستقیم کولر و مایعات سرد اجتناب کنید. اگر فرد گرمازده‌ای از شما درخواست مایعات کرد هرگز به وی نوشیدنی‌های شیرین ندهید! با این کار سلامتی وی را در خطر می‌اندازید و گرمازدگی تشدید می‌شود. به گفته پزشکان ریختن آب روی سرنه تنها گرمازدگی را از بین نمی‌برد، بلکه باعث سردردهای شدید می‌شود. برای خنک شدن در گرما بهترین پیشنهاد این است که پاهایتان را با آب خنک شستشو دهید.
کودکان و رانندگان، قربانیان گرمازدگی
توصیه کارشناسان حوزه سلامت این است که هیچگاه فرد را در ماشینی که پارک شده رها نکنید. دمای ماشین در هر 10 دقیقه، 20 درجه افزایش می‌یابد. این مسئله ایجادکننده بیشترین میزان مرگ در کودکان براثر گرما است. دو کودک پس از غفلت والدین خود، سوار بر یک دستگاه خودروی سواری سمند می‌شوند. این کودکان پس از حضور در داخل خودرو که زیر تابش آفتاب هم قرار داشته است، پس از دقایقی بازی‌کردن زمانی که قصد خروج از اتومبیل را داشتند، درب را به روی خود بسته می‌بینند. تلاش و تقلای بی‌حاصل کودکان خردسال و خستگی وارده به آنها از یک سو و گرمای آفتاب هم از سوی دیگر باعث از حال رفتن آنها در داخل خودرو می‌شود. پس از گذشت بیش از ۲ ساعت، والدین متوجه غیبت آنها شده و پس از جست‌وجو، کودکان معصوم خود را درحالی‌که بی‌حال و بی‌حرکت در داخل خودرو افتاده‌اند، پیدا می‌کنند. کار احیای پزشکان این کودکان متأسفانه مؤثر واقع نشد و هر دو کودک در اوج مظلومیت جان باختند.
مورد شایع دیگری از گرمازدگی در کمین رانندگان است. زمانی که مدت‌زمان زیادی در معرض نور شدید خورشید و هوای گرم باشیم، سیستم تنظیم‌کننده دمای بدن مختل شده و قادر به دفع گرما نیست، این وضعیت می‌تواند باعث از کارافتادن اعضای بدن شود؛ اما در سراسر دنیا میلیون‌ها نفر شغل‌هایی دارند که آنها را در معرض چنین گرمایی قرار می‌دهد. رانندگان کامیون یکی از این گروه‌های آسیب‌پذیر هستند. سرطان پوست، آب مروارید، سکته گرمایی، گرمازدگی و تنگی تنفس از جمله بیماری‌های شایع در رانندگان کامیون هستند؛ اما با رعایت برخی نکات ساده، ولی مؤثر می‌توان ازبروز چنین مشکلاتی جلوگیری کرد.
گرمازدگی شدید
با کاهش 50 تا 70 درصد آب بدن
با شروع فصل گرما، ۳۰ درصد بستری‌های مراکز درمانی اصفهان به بیماران گرمازده اختصاص‌داده‌شده است. خانم دکتر صانعی متخصص تغذیه در اصفهان می‌گوید: «با کاهش چندین درصد از ۵۰ تا ۷۰ درصد آب بدن، فرد به بیماری گرمازدگی مبتلا می‌شود.»
وی قرمزی و خشکی پوست، حالت تهوع و تپش قلب را از نشانه‌های گرمازدگی دانسته و می‌گوید: «همچنین برای پیشگیری از گرمازدگی ضروری است مصرف سبزی‌های، کاهو و سالاد را در کنار غذا در سبد غذایی استفاده شود تا به ماندگاری بهتر آب در بدن کمک شود.»
کارشناسان حوزه بهداشت پوست برای گذران بهتر این ایام که دمای هوا به بالای ۴۰ درجه سانتی‌گراد رسیده است، توصیه‌هایی می‌کنند که استفاده از کلاه، عینک ضدآفتاب و کرم مناسب پوست و نیز لباس‌های گشاد و سبک و روشن از جمله اینهاست.
سه مرحله گرمازدگی تا مرگ
گرفتگی عضلات ناشی از گرما، خستگی گرمایی و سکته گرمایی سه مرحله گرمازدگی شدید تا مرگ هستند. مینا مظلومی یک متخصص امداد و اورژانس با بیان اینکه گرفتگی عضلانی مشخص‌ترین علامت گرمازدگی است، توضیح می‌دهد: «یکی از شایع‌ترین مثال‌های آن گرفتگی عضلانی است که به طور مکرر در میدان‌های ورزشی به‌خصوص فوتبال دیده می‌شود. باید توجه کرد که درمان در این مرحله راحت و در صحنه خواهد بود و نیازی به انتقال بیمار به مرکز درمانی نیست. برطرف‌کردن گرفتگی با کشش در جهت مخالف عضلات انجام می‌شود و نوشیدن مایعات فراوان و البته نوشیدنی‌های ورزشی جلوی اتفاق مجدد را خواهد گرفت. اگر بیمار را به محل خنک منتقل کنیم، قطعاً سیر بهبود علایم سریع‌تر خواهد شد.»
این متخصص امداد و اورژانس در ادامه متذکر می‌شود: «اگر در مرحله گرفتگی عضلانی اقدام مناسبی انجام نشود، به‌خصوص در کودکان و افراد مسن، فرد وارد مرحله خستگی گرمایی خواهد شد که به صورت تعریق شدید و ضربان قلب بالا همراه با گیجی و خواب‌آلودگی، احساس ضعف، کرامپ عضلانی، تهوع و سردرد همراه با افت فشارخون مشخص خواهد شد. معمولاً در هوایی که رطوبت بالا دارد، وضعیت وخیم‌تر می‌شود.»
وی با بیان اینکه توصیه می‌شود در این مرحله تمام فعالیت‌ها قطع شده، فرد به مکانی خنک منتقل شده و مایعات بنوشد، می‌افزاید: «اگر علایم بیمار ظرف مدت یک ساعت بهبود نیابد و یا دمای اولیه بالای ۴۰ درجه سانتی‌گراد همراه باشد، باید سریعاً فرد را به بیمارستان منتقل کرد.» مظلومی با اشاره به اقداماتی که باید قبل و حین انتقال فرد به بیمارستان انجام دهیم، می‌گوید:«بیمار را سریعاً از محیط گرم خارج کنید، لباس‌هایش را در بیاورید، سریعاً بیمار را خنک کنید (یکی از بهترین این روش‌ها این است که بدن بیمار را خیس کرده و در معرض باد قرار دهید) و در صورت تحمل، مایعات خنک به بیمار بنوشانید.» این متخصص طب اورژانس درباره سومین مرحله گرمازدگی یعنی سکته گرمایی توضیح می‌دهد: «در ادامه سیر گرمازدگی اگر در مرحله قبل نیز اقدام مؤثری انجام نگیرد، بیمار وارد این فاز می‌شود. علایم ورود به این فاز عبارت‌اند از: عدم تمرکز، کم شدن تعریق، برافروختگی پوست، ضربان قلب بالا و همچنین تنفس‌های تند، گیجی و منگی و نهایتاً بیهوشی و مرگ.» وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «در این فاز معمولاً اقدام خاصی در بیرون از بیمارستان قابل انجام نیست. بیمار باید بلافاصله به بیمارستان منتقل و اقدامات لازم مایع درمانی و کاهش دمای بدن برایش انجام شود؛ البته اگر در این شرایط امکانات درمانی در دسترس نیست یا رسیدن به این امکانات زمان‌بر است، می‌توان فرد را در آب سرد خواباند و سپس بدن خیسش را در مقابل باد قرارداد. گذاشتن یخ در کنار بدن بیمار می‌تواند کمک کننده باشد. در صورتی که فرد دچار لرز شد، برای جلوگیری از گرما باید لرز را با داروهایی مانند بنزودیازپین‌ها (دیازپام) کنترل کنیم.»
اقدامات اولیه و مهم برای نجات بیمار گرمازده
دکتر باقر بهرامی رئیس مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی آذربایجان غربی می‌گوید: «گرمازدگی می‌تواند برای تمام افراد در هر سن و شرایطی رخ دهد، ولی برخی عوامل از جمله سن، فعالیت در فضای باز و آفتاب، استفاده از داروهای خاص، مبتلایان به بیماری‌های قلبی، ریوی و افراد چاق و دارای اضافه‌وزن این احتمال را افزایش می‌دهند. توانایی مقابله با گرمای شدید به سیستم عصبی مرکزی بستگی دارد و در کودکان و نوجوانان این سیستم به‌درستی توسعه‌نیافته و در بزرگسالان بالای ۶۵ سال نیز عملکرد این سیستم رو به اختلال است؛ بنابراین کودکان و سالمندان بیشتر در معرض این عارضه قرار دارند.»
رئیس مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی آذربایجان غربی اضافه می‌کند: « نوشیدن آب کافی، استفاده از لباس‌های روشن و نخی، استفاده از کفش‌های روباز، خارج شدن از خانه در ساعت‌های خنک روز، قرارگرفتن در سایه، استفاده از کولر در ماشین، پارک کردن ماشین در سایه (در صورتی که سرنشینان در ماشین قرار داشته باشند)،استفاده از کلاه و عینک، استفاده از کرم ضدآفتاب، محدودکردن فعالیت بدنی در گرما، شستن پاها با آب سرد و دوش آب سرد مهم‌ترین روش‌های جلوگیری از گرمازدگی هستند.»
وی در ادامه و در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «مصرف هندوانه، کاهو، کرفس، تربچه، گوجه‌فرنگی، فلفل سبز، گل‌کلم، طالبی، خیار، اسفناج، توت‌فرنگی، بروکلی، گریپ فروت، هویج و خربزه از مهم‌ترین مواد غذایی برای حفظ میزان آب بدن در فصل تابستان هستند.» با توجه به گفته‌های کارشناسان، باید به گرمازدگی نیز توجه ویژه‌ای شود و با استفاده از آب و خنک‌کننده‌های طبیعی، زمینه کاهش درجه دمای بدن فراهم شود تا این معضل نیز در کنار بیماری کرونا، مشکل‌ساز نشود.
روش‌های کاهش خطر گرمازدگی
کارشناسان برای جلوگیری و کاهش خطر گرمازدگی به افراد توصیه می‌کنند از قرارگرفتن به مدت طولانی در معرض تابش اشعه خورشید خودداری، در زمان خروج از خانه حتماً از عینک آفتابی، کلاه، لباس کامل استفاده کنند و پوشاندن پوست با کرم ضدآفتاب توصیه می‌شود تا افزون بر جلوگیری از گرمازدگی دچار آفتاب‌سوختگی نشوند. نوشیدن مایعات کافی و خنک، چون آب و خودداری از نوشیدن نوشیدنی‌های صنعتی گازدار و شیرین می‌تواند سبب جلوگیری از آسیب گرمازدگی و بهبود سریع اعضای آسیب‌دیده بدن شود.
زمانی که در معرض گرمای شدید قرار گرفتید در اولین موقعیت به مکانی خنک و دارای سایه بروید و از سیستم تهویه مطبوع برای تنظیم دمای بدن خود استفاده کنید تا به‌تدریج ضربان قلب به حالت عادی بازگردد. استحمام با آب سرد یا کمپرس آب سرد و قرار دادن حوله خنک بر روی بدن سبب کاهش دمای بدن و بهبود وضعیت فرد می‌شود. قرار دادن کیسه یخ درون حوله و گذاشتن آن بر روی سر، گردن، زیربغل و کشاله ران‌ها که عروق خونی بزرگ در آنجا جریان دارند می‌تواند به‌سرعت سبب کاهش دما و بهبود وضعیت بیمار شود. از قرار دادن یخ به طور مستقیم بر روی پوست بیمار به‌ویژه نواحی دچار التهاب یا سوختگی در اثر نور خورشید خودداری کنید، زیرا می‌تواند سبب آسیب‌دیدگی بیشتر پوست شود.
کودکان خردسال به دلیل تکامل نیافتن سیستم اعصاب مرکزی و نیز سالمندان به دلیل تخریب این سیستم بیش از دیگران در معرض گرمازدگی قرار دارند، بدن این افراد نمی‌تواند به‌خوبی دگرگونی‌های دمایی محیط خارج را کنترل و در برابر آن مقاومت کند.
بیشترین افرادی که در معرض گرمازدگی در فصل‌های گرم سال قرار می‌گیرند افراد ورزشکار یا به‌طورکلی افرادی هستند که بازه زمانی طولانی در طول روز به ویژه ظهر در معرض تماس مستقیم با نور خورشید قرار دارند. در صورتی که فرد سابقه ابتلا به بیماری‌های مزمن دارد، یا افراد سالمند، زنان باردار و کودکان خردسال دچار گرمازدگی شده‌اند به‌سرعت آنها را به مراکز درمانی منتقل کنید. برای جلوگیری از گرمازدگی هرگز افراد یا کودکان را داخل ماشین پارک شده با پنجره بالا قرار ندهید، زیرا همه‌ساله موارد بسیاری از مرگ‌ومیر کودکان درون ماشین‌های دربسته پارک شده در معرض آفتاب شدید در دنیا مشاهده می‌شود. کارشناسان توصیه می‌کنند افراد برای انجام ورزش در ماه‌های گرم سال ساعت‌های اوایل صبح یا هنگام غروب آفتاب را انتخاب کنند.