آثار معنوی انس با قرآن و تأثیر فردی و اجتماعی آن- بخش پایانی
روشنای خانه دل‌ها با التزام عملی به آیات وحی
گالیا توانگر
شهاب‌الدین سهروردی (فیلسوف ایرانی- اسلامی) می‌گفت: «قرآن را باید با وجد و فکر لطیف بخوانی. قرآن را چنان بخوان که گویی تنها در شأن تو نازل شده است. این صفات را در جان خویش جمع بیاور و آنگاه از رستگاران خواهی بود.»
قرآن، مراتب شکوفایی و فرآوری انسان است که در قصه‌های انبیا (باخبران) به تصویر کشیده می‌شود. هرکدام از ما در حال گذراندن حالتی از حالات راهدانان و رهروان طریقت عشقیم؛ مناجات‌های موسی برای دریافت گشاده دلی، تجرد و وارستگی عیسی، بت‌شکنی‌های ابراهیم و راه رهایی از تنگناها برای یونس...
چنان که مولانا فرمود:
چون‌که در قرآن حق بگریختی
با روان انبیا آمیختی (دفتر اول)
باید در قرآن‌گریخت و با حالات صاحب‌خبران (انبیا) زندگی کرد و قرآن را چنان باید خواند که گویی بر ما نازل شده است و نقد و شرح‌حال خود ماست؛ زیراکه قرآن گزارش تاریخ نیست، کتاب انفسی و خودشناسی است. قرآن، حقیقت وجودی خود ماست. در شناخت قرآن، همچون نی، اگر از خود خالی شویم، به جهان آینگی راه می‌یابیم و آنگاه بازتاب صدای خداوند خواهیم بود.
تأثیر آموزش بر انس با قرآن
آموزش باید توأم بافهم قرآن باشد. ارائه روش‌های آموزشی و بیان مبانی حاکم بر این روش‌ها، مشخص می‌کند که انس با قرآن نیز در میان این موارد نهفته است. انس با قرآن باید همیشگی باشد و پذیرفته نیست کسی قرآن را کتاب خود بداند و ادعای پیروی از آن را داشته باشد، اما با آن انسی نداشته باشد. برای انس با قرآن در خود قرآن، عناوین «قرائت»، «تلاوت»، «ترتیل»، «استماع و انصات» و «تدبر» آمده است. گاهی در انس با قرآن و تدبر در آن، به آیات الهی گوش جان میسپاریم و گاهی خودمان به قرائت اقدام می‌کنیم.
طبعاً پیامبر اعظم، حضرت محمد(ص)، کمال شیوه انس و تدبر در قرآن را به کار می‌گرفت که در دستور تلاوت به ترتیل آمده و در روایتی از ایشان چنین آمده است: «کسی که آیه‌ای از کتاب خدا را بشنود، برای او پاداشی مضاعف نوشته می‌شود و کسی که آیه‌ای از کتاب الهی را تلاوت کند، در روز قیامت برای او نوری می‌شود.» (ابن کثیر، فضائل القرآن، 1416: 298) بنابراین، باید گفت انس با قرآن و تدبّر در آن، با قرائت آن به شیوه ترتیل حاصل می‌شود. اگر آموزش با رعایت اصول آن و به شیوه صحیح صورت گیرد، انس با قرآن را نیز به دنبال دارد و موجب می‌شود که انسان با قرآن، الفت و انس پیدا کند. البته منظور از «ترتیل» شیوه متداول و معروف به این نام نیست، بلکه ترتیل عبارت است از «شیوه منظمی که متن و فهم قرآن به طور همگام و با کیفیت مناسب قرائت می‌شود.»
منصور حمیدی یک مدرس قرآن می‌گوید: «آموزش قرآن باید به‌گونه‌ای باشد که منجر به فهم مطالب و انس با قرآن گردد تا مثمر ثمر باشد. فهم ظاهر قرآن همگانی است؛ اما فهم باطن و تأویل قرآن مختص اهل آن است که با مراجعه به اهلش، فهم قرآن برای همگان میسر می‌شود. روش‌های آموزشی بیان شده، الگویی است که باید آن را به کاربست تا با استفاده از این روش‌ها، به فهم کتاب الهی دست پیدا کرد و بتوان با آن انس گرفت.»
وی در ادامه می‌گوید: «در روش‌های آموزش قرآن، مراحلی مانند اقراء، استماع و کتابت طی می‌شود که در آن، آموزش الفاظ همراه با مفاهیم صورت می‌گیرد و موجب انس با آیات الهی می‌گردد؛ زیرا به‌نوعی انس با قرآن در میان روش‌های آموزشی نهفته است.
آموزش قرآن اگر به شیوه صحیح صورت گیرد موجب می‌شود که فرد، مکرر به قرآن مراجعه کند و در نتیجه با مراجعات زیاد به قرآن، فهم آیات الهی میسر شده و در نتیجه انس با آیات نیز محقق می‌گردد.»
مراتب انس با قرآن
تعبیراتی همچون «اهل القرآن»، «صاحب القرآن» و «حَمَلة القرآن» که در روایات آمده، درحقیقت تعبیر دیگری از مأنوسان با قرآن است. امیر مومنان حضرت علی(ع) در روایتی، به زیبایی از عظمت قرآن و ضرورت انس و تدبر در آن چنین یاد می‌کنند و می‌فرماید: «آگاه باشید! همانا این قرآن پنددهنده‌ای است که نمیفریبد، و هدایت‌کننده‌ای است که گمراه نمیسازد، و سخنگویی است که هرگز دروغ نمیگوید. کسی با قرآن همنشین نشد، مگر آنکه بر او افزود یا از او کاست؛ در هدایت او افزود و از کوردلی و گمراهیاش کاست.» (سیدرضی، نهج‌البلاغه، 1379: خطبه 176/ 333). در بیانی دیگر می‌فرماید: «اگر مونسی می‌خواهی، قرآن تو را کافی است.» در روایتی دیگر نیز آمده است: «کسی که به تلاوت قرآن انس داشته باشد، از جدایی برادرانش احساس تنهایی
نخواهد داشت.»
تکرار آیات نیز موجب انس گرفتن با آیات الهی می‌شود، زیرا شخص، پیوسته آیات را در ذهن دارد و درنتیجه با آن مأنوس می‌شود. امام سجاد(ع) در دعای ختم قرآن از خدا می‌خواهد قرآن را مونس تاریکی‌ها قرار دهد (صحیفه سجادیه، 1376: 178). امام صادق(ع) نیز انس و الفت را در قرائت قرآن یافته و می‌فرماید: «انس را طلب می‌کردم و آن را در قرائت قرآن یافتم» (نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، 1408: 12/ 174).
زینب صدارتی یک مربی قرآن توضیح می‌دهد: «انس با قرآن مراتبی دارد که با توجه به مجموع روایاتِ مربوط به قرآن، از نگهداری قرآن در خانه شروع می‌شود و پس از طی مراحلِ نگاه‌کردن به آیات قرآن، گوش فرادادن به تلاوت قرآن، تلاوت قرآن، تدبّر و تفکر در قرآن، با بالاترین مرحله یعنی عمل به قرآن پایان می‌یابد.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «همچنین از شرایط انس با قرآن، می‌توان از طهارت، خشوع و شناخت عظمت قرآن نام برد و مواردی همچون کبر و خودبزرگ‌بینی و روی‌آوردن به دنیا را از موانع انس با قرآن برشمرد. از موارد دیگر انس با قرآن، نزول تدریجی قرآن است که در زمان پیامبر (ص) موجب شد تا مردم بتوانند قرآن را به‌تدریج یاد گرفته و مفاهیم و معانی آن را کاملاً
جذب کنند.»
مسیر «تدبّر در قرآن» از قلب خانواده
حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی صبوحی استاد حوزه‌های علمیه با بیان اینکه راه‌های «تدبر در قرآن کریم» و «انس با کتاب آسمانی» را می‌توان به اقشار مختلف جامعه آموزش داد، تصریح می‌کند: «آشناکردن افراد با زبان قرآن، ترجمه قرآن و همچنین سیاق و کلیات سوره‌ها و مهم‌تر از همه، بیان نکاتی کاربردی از آیات سوره‌های قرآن کریم که متناسب با زندگی امروزی باشد و در زندگی روزمره به کار آید، بخشی از همین آموزش است که می‌توان با استفاده از ظرفیت‌های مختلف به‌ویژه ظرفیت رسانه و همچنین پیام‌رسان‌ها و فضای مجازی آن را به مرحله اجرا رساند.»
وی در ادامه می‌گوید: «در عین حال تردیدی نیست که اگر والدین در خانواده‌ها با قرآن مأنوس باشند، فرزندان هم به سمت‌وسوی قرآن و معارف قرآنی جذب می‌شوند که این امر قطعاً خیر دنیا و آخرت را برای آنان به دنبال دارد.»
این استاد حوزه‌های علمیه در ادامه ماه مبارک رمضان را فرصتی مناسب برای آغاز اُنس با قرآن و تدبر در آن و یا تحکیم این اُنس و تدبر دانسته و اضافه می‌کند: «البته ماه ضیافت الهی فرصتی برای تحقق عینی آموزش انس با قرآن کریم و راه‌های تدبر در کلام الهی نیز فراهم می‌آورد تا این آموزش، آن اُنس و تدبر را عملاً به همه روزها و ماه‌های سال تسرّی دهد و به ساخته‌شدن یک جامعه قرآنی
کمک کند.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «برای تحقق عینی بیان معارف قرآن در خانواده‌ها، باید کلاس‌های قرآنی را که امروز به سمت‌وسوی کلاس‌های مجازی سوق داده شده است از شکل برگزاری صِرفِ کلاس‌های روخوانی و روان‌خوانی به آموزش تدبر در قرآن و انس با این کتاب آسمانی سوق دهیم و البته استادان قرآنی هم تلاش کنند تا نیازهای حقیقی مخاطبان خود را بشناسند و با بیان مطالب به شکل روزآمد و کاربردی و تلاش برای باطراوات و بانشاط بودن کلاس‌ها و کارگاه‌ها، نقش مهم خود را در این عرصه ایفا کنند.»
حجت‌الاسلام صبوحی راهیابی معارف قرآنی و تدبر در قرآن را به خانه‌ها و خانواده‌ها، زمینه حرکت جامعه به سمت‌وسوی یک جامعه ایده‌آل قرآنی عنوان کرده و خاطرنشان می‌کند: «البته نظام آموزش‌وپرورش ما هم باید به‌گونه‌ای اصلاح و طرح‌ریزی شود که فرزندان ایران اسلامی، به معنای حقیقی با قرآن بزرگ شوند و تعلیم‌وتربیت قرآنی اتفاق بیفتد.»
ترویج انس با قرآن در بین دانشجویان
در گفتمان قرآنی، مهم‌ترین موانع، انس با قرآن عبارت‌اند از: خودبینی، دنیادوستی، عقاید باطل، جمود بر اقوال مفسرین، گناهان و شیطان. عدم تسلط کافی بر زبان عربی، فقدان انگیزه کافی در انس با قرآن، احساس جدایی از فضای معنوی، عدم دسترسی به اساتید شایسته، تبلیغات گسترده دشمنان علیه کارآمدی قرآن، گناه‌آلود بودن محیط و عدم ارائه راهکاری دقیق، مبتنی بر احساس خوشبختی برگرفته از آیات قرآن، از موانع پیش روی دانشجویان است.
راهکار تقویت انس با قرآن را می‌توان در سه حوزه قلب، عقل و رفتار بررسی کرد. جهت تقویت نگرش و گرایش دانشجویان به قرآن زمینه‌‌سازی مناسب برای تلاوت، تدبر و درک مفاهیم قرآن
ضروری است.
بی‌تردید نگارش درباره راهکارهای تقویت انس با قرآن برای دانشجویان، مستلزم پژوهش‌های گسترده، جدی و تلاش بی‌وقفه و پردامنه است. انس با قرآن دارای مراتبی است که انسان با ایمان به‌اندازه طهارت باطن خویش، می‌تواند از خرمن فهم آن بهره‌مند گردد؛ اگرچه فهم کامل آن و پی‌بردن به حقیقت قرآن تنها برای پیامبر اکرم(ص) و
ائمه اطهار(ع) است.
علی محبی‌زاده یک دانشجوی کارشناس ارشد علوم قرآنی توضیح می‌دهد: «انس با قرآن دوگانه است: انس با ظاهر قرآن؛ و انس با باطن آن که انس با باطن قرآن و رسیدن به مقام عمل به آیات و درک حقایق قرآنی مقصد اولیاست. ازآنجاکه انس با قرآن، موجب ایجاد انگیزه، شناخت و عمل دین‌دارانه شده، فرد دین‌دار در مقابل شبهات کمتر آسیب‌پذیر است، تقویت زمینه‌های انس با قرآن در انگیزه، اندیشه و رفتار دانشجویان
ضروری است.
همه نهاد‌های علمی از حوزه و دانشگاه و آموزش‌وپرورش و شخصیت‌های علمی و فرهنگی برای ایجاد زمینه‌های آموزش درست و دقیق قرآن و معارف دینی و برطرف‌کردن موانع انس با قرآن مسئول‌اند و در این راه، عالمان دینی و اساتید قرآن‌پژوه و مفسر بیشترین مسئولیت
را دارند.»
وی در پایان می‌گوید: «با توجه به نگرانی دانشجویان نسبت به آینده و گرفتاری‌های شغلی و اجتماعی و مسائل عاطفی و ترس از ناکامی و نیز نگرانی از گناهان و لغزش‌هایی که بعضاً مرتکب شده‌اند؛ به‌کارگیری راهکار‌ها در حوزه گرایش و گروش، حوزه بینش و نگرش و بالاخره روش و منش به همراه اساتیدی موفق، مسئولیت‌پذیر و دلسوز می‌تواند موجب تبیین درست معارف قرآنی و تقویت انس با قرآن شود.»