خیرخواهی برای دیگران و آثار آن
مهدی جبرائیلی تبریزی
ماه مبارک رمضان به تنهایی مکتبی است که تربیت انسان و کمال او در آن مد نظربوده و اهل معنا را فرصتی بی‌بدیل به حساب می‌آید. محاسبات دقیق از امساک ظاهری گرفته تا مراقبت از جوارح تا خطورات و ذهنیات ،همه و همه، با هدف تربیت انسان در لایه‌ها و یا مراتب مختلف روحی، ماه رمضان را بر اهل‌الله، مبارک گردانیده است.
توجه به اذکار و دستورات و آداب ویژه این ماه، نشان میدهد که صرف گوشه‌گزینی و ذکر فردی در خلسه تنهایی، درمکتب تربیتی اسلام به هیچ عنوان مورد تایید نیست، هرچند ارزشمند و لازم است.
امام خمینی، که خود اسوه ایمان به خدا و خدمت به خلق بود، به فرزندشان این‌گونه سفارش می‌کنند:
«پسرم !... آنچه گفتم بدان معنی نیست که خود را از خدمت به جامعه کنار کشی و گوشه‌گیر و کَلّ بر خلق‌الله باشی که این از صفات جاهلان متنسّک است، یا درویشان دکاندار... پسرم! از زیر بار مسئولیت انسانی که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است، شانه خالی مکن که تاخت و تاز شیطان در این میدان، کمتر از میدان تاخت و تاز در بین مسئولین و دست‌اندرکاران نیست»(صحیفه امام ، ص511).
از جمله درس‌های این مکتب، ایجاد درد و دغدغه نسبت به همنوعان است، چنانکه در روایات، یکی از فلسفه‌های وجوب روزه، درک حال و وضعیت فقیران و گرسنگان بیان شده است(من لايحضره الفقيه، ج2، ص73). که خود دارای اثر تربیتی در فرد بوده و نردبان کمال و کرامت است. هرکس که از خودبینی و منیّت به درآید و نیت و همت دیگران را کند؛ به بزرگی و بزرگواری میرسد.
در نوشتار حاضرنویسنده به اهمیت خیرخواهی و خدمت به مردم و آثار آن پرداخته است.
چیستی خیرخواهی
خیرخواهی یعنی خواستن خیر و نیکی برای دیگران و از برترین صفات و فضایل انسانی که درفرهنگ اسلام از منزلتى بس والا برخوردار است(معراجالسعادهًْ، ص ۱۶۴).
در علم اخلاق، خیرخواهی در مقابل حسادت است(جامع‌السعادات، ج۲، ص۱۹۹). بنابراین فرد خیرخواه، خواهان بقای نعمت‌های خدا برای مردم و نیز رفع ودفع بدی‌ها و ناگواری‌ها از آنها است.
در برخی روایات نیز نصیحت در مقابل عداوت(فلاح‌السائل، ص۷۸) و نیز در برابر غش(الکافی، ج۱، ص۱۴۵) به کار رفته است. البته میتوان قدر جامعی بین همه آنها فرض کرد که همان مفهوم غشّ به معنی ناخالصی ورزیدن و خیرخواهی نکردن است.
خیرخواهی و مهرورزی، صفتی از صفات خداوند است که انسان با آن رنگ الهی می‌گیرد واین رنگ آرامش‌بخش است، دلنواز و جانفزا است و دنیایی از زیبایی‌ها را می‌نمایاند. اهل‌بیت(ع) هیچ‌گاه از خیرخواهی مردم غافل نمی‌شدند. پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) از روی خیرخواهی برای مردم و هدایت آنها، خود را به زحمت‌های طاقت‌فرسا می‌انداخت؛ به‌گونه‌ای که خدای سبحان خطاب به ایشان فرمود: «گويى مىخواهى جان خود را از شدّت اندوه از دست دهى به‌خاطر اين‌كه آنها ايمان نمىآورند!»(شعراء/ 3).
یکی از وجوه خیرخواهی برای دیگران؛ دعا کردن برای بندگان خداوند است. امام صادق(ع) به نقل از پیامبراکرم(ص) یکی از وظائف امت خویش را دعا در حق دیگران مطرح کرده‌اند:
«چهار حق بر گردن امت من وجود دارد: توبه‌کننده را دوست داشته باشند، نیکوکار را یاری کنند، برای گناهکار استغفار کرده و برای همه دعا کنند»(مشکاهًْ‌الانوار، ص۱۵۱).
همچنین سفارش شده که در دعا کردن عموم بندگان خدا را در نظر بگیرید. پیامبر اکرم فرمودند: «هرگاه يك نفر دعا مىكند، براى همه دعا كند؛ زيرا اين دعا به اجابت نزديك‌تر است»(بحارالأنوار، ج90، ص313).
در اعمال ماه مبارک رمضان هم یکی ازدعاهایی که سفارش شده پس از هر نماز خوانده شود و دارای آثار دنیوی و اخروی زیادی است، این دعاست:
«اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ اللَّهُمَّ أَغْنِ كُلَّ فَقِيرٍ اللَّهُمَّ أَشْبِعْ كُلَّ جَائِعٍاللَّهُمَّ اكْسُ كُلَّ عُرْيَانٍ اللَّهُمَّ اقْضِ دَيْنَ كُلِّ مَدِينٍ اللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ كُلِّ مَكْرُوبٍ اللَّهُمَّ رُدَّ كُلَّ غَرِيبٍ اللَّهُمَّ فُكَّ كُلَّ أَسِيرٍ اللَّهُمَّ أَصْلِحْ كُلَّ فَاسِدٍ مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِينَ اللَّهُمَّ اشْفِ كُلَّ مَرِيضٍ اللَّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنَا بِغِنَاكَ اللَّهُمَّ غَيِّرْ سُوءَ حَالِنَا بِحُسْنِ حَالِكَ اللَّهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّيْنَ وَ أَغْنِنَا مِنَ الْفَقْرِ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»(مفاتیح‌الجنان).
نکاتی درمورد این دعا:
دردعای مزبور به نیازهای دنیوی واخروی بندگان خداوند اعم از زنده ومرده توجه شده است؛ برای اهل قبور نشاط و سرور درخواست می‌کنیم. تمام فقیران، گرسنگان، برهنگان، بدهکاران، غمگینان و بیماران، دغدغه ما هستند.
هیچ قیدی در هیچ یک از فرازهای دعا وجود ندارد؛ نه قید اعتقادی، نه ملیتی، نه جنسیتی و نه قشر خاصی از انسان‌ها. بنابراین مومن روزه‌دار باید برای همه بندگان خداوند دعا کرده و خیرخواهشان باشد.
این دعاها به‌طور مطلق به استجابت نمی‌رسند؛
یعنی تمام بیماران شفا - به معنای رهایی از بیماری- نمی‌یابند و یا همه فقیران ثروتمند نمیشوند، پس سرّی است که باید آن را دریافت. راز نهفته در این آداب؛ رشد انسان به گستره همه عالم است هرچند در گوشه‌ای بنشسته باشد. به عبارت دیگر هدف آن است که انسان در ماه مبارک رمضان رشد یافته و نگاه جهان شمول پیدا بکند و روحش چنان وسیع و بزرگ شود که جهانی بیندیشد و تنها در محدوده خود و بستگان، قوم، قبیله و ملت خویش محصور نماند.
زیباترین و برجسته‌ترین نشانه و خصوصیتی که در مورد انسان‌های اهلیت‌یافته به وادی ماه مبارک رمضان میتوان نام برد؛ نیت خالص ودر پی آن قلب سلیم است(مصباحالشريعهًْ، ص53).
هر حــرکتی در انسان از سه منـبع سرچشمه می‌گیــرد که عبــارتنـد از دانــش، خواست و توانـایی. نیت از نوع خواست و انگیزه است که فرد را به کار وا می‌دارد.
اینکه در روایات نقل شده است؛ نیّت انسان با ایمان ازعمل او بهتر است(الكافي، ج2، ص84) به این معناست که فرد مومن شمّه‌ای از رحمانیت خداوندی رادرخویش متجلی می‌سازد و برای همه می‌خواهد آنچه برای خود می‌خواهد، هرچند به خاطر دارایی و توانایی محدودش در عمل نمی‌تواند همگان را دریابد. نکته مهم دیگر اینکه خیرخواهی در فکر و نیت و دعا، خود انگیزه و بستر عمل را فراهم کرده و فرد را به سمت عینیت‌بخشی و عمل کردن سوق میدهد، چراکه مبنای هر عملی نیت و انگیزهای است که عامل دارد (مصباحالشريعهًْ، ص53).
بنابراین اگرانسان دارای نیت ناپاک و انحرافی باشد، موجب کارهای انحرافی و زشت خواهد شد و اگر دارای نیت صادقانه و پاک باشد، منشأ برکات و کارهای مثبت و شایسته خواهد گردید. توضیح اینکه انسان وقتی کاری را انجام میدهد که آن را اراده کند و اراده او وقتی تحقق می‌یابد که علاقه و شوقی به آن کار داشته باشد و این علاقه و شوق نیز از حالت خاص نفسانی او که در روح و روانش شکل گرفته نشأت می‌گیرد، همین شکل‌گیری، منبع تصمیم‌گیری است. همانند سدّ آب که منبع آب‌رسانی به همه جا است، حال اگر این منبع آب آلوده باشد، آب ناپاک و بیماری‌زا در دسترس مردم قرار می‌گیرد و اگر زلال و صاف و بهداشتی باشد، آب پاک و حیات‌بخش نصیب انسان‌ها می‌شود. نتیجه اینکه یک انسان سعادتمند کسی است که منبع و مخزن ساختاری وجودش را خالص و پاک نگهدارد تا ازآن، نیت و اراده پاک بجوشد و سرچشمه ارزش‌ها شود. چنانکه امام صادق(ع)درتفسیر آیه {قل کلٌ یعمل علی شاکلته}(إسراء/84) فرموده‌اند: «معنای این آیه این است که هرکس بر طبق نیت خود عمل می‌کند» (الکافی، ج2، ص8۵).
اهمیت خیرخواهی در آموزه‌های دینی
اسلام انسان را مسئول می‌داند و تعهد اجتماعی یکی از ابعاد این مسئولیت است. به بیان دیگر شریعت اسلام رهبانیت و عزلت را نفی و حضور در جمع را نه تنها منافی با عرفان و سیر و سلوک نمی‌داند، بلکه از لوازم کمال انسان معرفی می‌کند. از متون دینی استفاده می‌شود که خیرخواهی برای بندگان خدا، انسان را محبوب خداوند قرار میدهد، این محبوبیت خود نردبانی است از جنس نور که تا قله‌های عرفان کشیده شده است.
خیرخواهی نیاز امروز دنیا و جامعه ماست. درجامعه خیرخواه، منکرات و ناملایمات جایگاهی ندارند. چرا که اولا آحاد جامعه خیر می‌خواهند، پس شر نمی‌خواهند که باشد، ثانیا خیرخواهان با شر ومنکر مقابله می‌کنند که خود خیرخواهی دیگر است. فریضه امربه معروف و نهی از منکر شأنیتی اینچنین دارد.
اميرمؤمنان(ع) اجتماعى را که دارای «نصيحتگر» و «نصيحت‌پذير» نباشد، فاقد خير و نيكى می‌داند: «در قومی که خیرخواه نباشند و خیرخواهان را دوست نداشته باشند؛ خیری نیست»(عيون‌الحكم، ص 535.).
بنابراین خیرخواهی در رديف اصول اخلاق اجتماعى اسلام بلکه بالاتر ازآن بنابر فرمایش پیامبر اکرم(ص) کل دين خيرخواهى است. خیرخواهی براى خدا، پيامبرش، کتابش، پیشوایان دین، مومنین و همه مسلمانان(روضه‌ًْالواعظين، ج2، ص424).
چه بسا از این لحاظ باشد که به فرموده رسول خدا، مسلمانی غیر از خدمت به برادران مسلمان و اهتمام در رفع مشکلات آنان نیست(الکافی، ج2، ص163).
دعا در غیاب دیگران؛ بارزترین علامت توجه به دیگران است که در جان او ایجاد شده و او را به دعا واداشته است. بنابراین همین دعا کردن و اهتمام به رفع و دفع گرفتاری‌های دیگران از وظائف هر مسلمانی نسبت به بندگان خداوند است.
آثار خیرخواهی و دعا کردن
برای دیگران
هر نیتی و عملی در نظام آفرینش دارای آثاری است که منابع دینی برآن دلالت دارند(بقرهًْ/284). برخلاف تمام مکاتب غیرالهی، درمکتب اسلام حتی نیت انسان دارای آثار بوده و ثواب وعقاب بر آنها مترتب می‌شود. حتی جاودانگی در بهشت و جهنم به همین قصد و انگیزه درونی هر فردی وابسته است.
امام صادق(ع) فرمودند: «جهنمیان از این رو در آتش جاویدان هستند كه در دنیا نیّتشان این بود چنانچه تا ابد زنده بمانند تا ابد خدا را نافرمانى كنند و بهشتیان نیز از اینرو در بهشت جاویدانند كه در دنیا بر این نیت بودند كه اگر براى همیشه ماندگار باشند، براى همیشه خدا را فرمان برند. پس، جاودانگى هر دو گروه به سبب نیت‌هایشان است»(الکافی، ج2، ص 85).
برخی از آثار دنیوی و اخروی که در روایات اهل‌بیت ذکر شده عبارتند از:
به دست آوردن ایمان
امام علی(ع) فرمود: «به دست آوردن ایمان از راه ملازمت حق و خیرخواهی برای خلق است»(غررالحکم و دررالکلم، ص۵۳۷).
شاید منظور از کسب ایمان؛ افزایش ایمان و حفظ آن تا زمان مرگ وعاقبت بخیری باشد.
رفع عذاب از جامعه اسلامی
رسول خدا(ص) خطاب به یکی از صحابه فرمودند: «ای ابن‌مسعود، با مردم منصف باش، خیرخواه همه باش و بر آنان ترحم کن که اگر چنین کردی و خدا خواست عذابی بر شهری بفرستد و تو در آنان باشی، آن عذاب را از آنان دور می‌کند»(مکارم‌الاخلاق، ص ۴۵۷).
محبوب الهی
بر اساس روایتی از پیامبر اکرم(ص) مخلوقات عیال(خانواده) خداوند هستند و هرکس هر نوع خیر و سودی به آنها برساند؛ محبوب خداوند قرار می‌گیرد: «مردم همگی (در حکم) عیال و خانواده خداوند هستند، پس بهترین مردم نزد خداوند کسی است که بیشترین نفع را به مردم برساند»(بحارالأنوار، ج93، ص118).
استجابت دعای خیر
در حق خود شخص دعاکننده
قرآن بازگشت هرگونه نیکی و بدی را به خود انسان بیان می‌کند(إسراء/7). طبق این نگرش خیرخواهی برای دیگران، در حقیقت خیرخواهی برای خویش است.(معراجالسعادهًْ، ص۴۷۰).
«معاویه بن وهب ازیاران حضرت صادق(ع)در موقف حج بسیار دعا می‌کرد ولی برای خودش دعا نمی کرد. یکی از دوستانش از این رفتار او تعجب می‌کند و تعجبش را به او اظهار می‌دارد. معاویه بن وهب در پاسخ می‌گوید؛ مولای من حضرت امام صادق(ع) فرمود: «هرکس در غیاب برادرش برای او دعا کند فرشته‌ای از آسمان به او چنین می‌گوید: ای بنده خدا! صد هزار برابر آنچه برای برادرت خواستی، برای تو باد، فرشته بعدی می‌گوید دویست هزار برابر و فرشته بعدی می‌گوید: سیصد هزار برابر تا اینکه خود خداوند او را ندا می‌کند و می‌گوید: من خداوند واسع و کریم هستم و خزانه‌های رحمت من به پایان نمی‌رسد و رحمت من هر چیزی را دربر گرفته، یک میلیون برابر آنچه برای برادر خواستی برای تو است»(بحارالأنوار، ج90، ص 388-389).
در روایت دیگری از امام صادق(ع) نقل شده است: «اگر شخصی در پشت سر برادر مؤمنش برای او دعا کند، از عرش ندا می‌شود: برای تو صد هزار برابر مثل او است. این در حالی است که اگر برای خودش دعا می‌کرد، فقط به اندازه همان یک دعایش به او داده می‌شد. پس دعای تضمین‌شده‌ای که صد هزار برابر آن داده می‌شود، بهتر است از دعایی(دعای شخص دعاکننده برای خود) که معلوم نیست مستجاب بشود یا نشود»(من لايحضره الفقيه، ج2، ص212).
همچنین دعا برای چهل نفر موجب استجابت همان دعا برای خود اوست(من لايحضره الفقيه، ج2، ص212). بنابراین اگر در نماز شب برای چهل مومن استغفار شود؛ موجب غفران او هم خواهد شد.
دعای برای دیگران از دعاهای مستجاب است: امام باقر(ع) فرموده‌اند: «نزديك‌ترين و سريع‌ترين دعا به اجابت، دعايى است كه انسان در غياب برادر [دينى] خود براى او مىكند»(الکافی، ج2، ص507).
حضرت یکی از دلایل استجابت دعا برای دیگران را آمین گفتن فرشتگان پس از دعا بیان کرده‌اند: «دعايى كه زودتر از همه به اجابت مىرسد، دعايى است كه برادر(مؤمن) در غياب برادرش مىكند. چون ابتدا براى برادرش دعا كند، فرشته‌اى كه بر او گماشته شده است، گويد: آمين، تو را نيز دو چندانِ آن باد»(الکافی، ج2، ص507).
خیرخواهی برای دیگران به مثابه عبادت
از نکات جالب توجه اینکه اسلام نیت و عمل خیر را صرفا فعل اخلاقی تلقی نمیکند، بلکه آن را به مثابه عبادتی محبوب به‌شمار می‌آورد(نهج‌الفصاحهًْ، ص594).
تلاش درجهت رفع نیازمندی‌های مومنین؛ از والاترین مظاهر عبادت است. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است: «هر فردی که در برآوردن نیاز برادر مؤمنش تلاش کند، گویا نُه هزار سال خداوند را عبادت کرده، در حالی که روزها را روزه‌دار و شب‌ها را شب زنده‌دار بوده است»(بحارالأنوار، ج71، ص315).
افزایش رزق و روزی
افزایش رزق از دیگر آثار دعا برای بندگان خداست: «بر تو باد دعا كردن براى برادرانت در غياب آنها؛ زيرا اين كار روزى را فرو مىريزد. حضرت باقر(ع) اين جمله را سه بار فرمود»(بحارالأنوار، ج73، ص60).
دفع بلا
امام صادق (7) فرمودند: «دعاى مؤمن در حقّ مؤمن، بلا را از او دور مىكند و روزىاش را زياد مىگرداند»(الإختصاص، ص28).
نیل به بالاترین مراتب در قیامت
از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که بالاترین منزلت در قیامت برای کسانی است که در دنیا خیرخواه مردم بوده‌اند: «بالاترین منزلت در قیامت را کسی دارد که بیشتر از همه بر اساس خیرخواهی در دنیا برای مخلوقات او عمل کرده باشد»(الکافی، ج2، ص208).
کسی که در دنیا با اکرام و تکریم نسبت به بندگان خداوند رفتار کرده است؛ خداوند هم در روز قیامت او را به بالاترین مقام که سبب اکرم او خواهد شد، می‌رساند. از طرف دیگر ثواب‌های مترتب بر خیرخواهی او اقتضای مقامی آنچنان
والا دارد.
در امان ماندن از خطرات قیامت
پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «خداوند در روی زمین، بندگانی دارد که در رفع نیازهای مردم میکوشند. آنان روز قیامت ایمن و آسودهاند. هرکس که بر مؤمنی شادی ببخشد و دل او را خوشحال کند، خداوند در روز قیامت، قلب او را شادمان خواهد ساخت»(الکافی، ج2، ص197).