مهدی جبرائیلی تبریزی
رهبر معظم انقلاب در وصف سابقه مبارزاتی مردم تبریز فرمودند: «چه در قضایای مشروطیّت ایران، چه پیش از آن در قضیّه تحریم تنباکو و مبارزه با کمپانی انگلیسی، چه بعد از آن در ماجرای نهضت ملّی و حوادث آخر [و بعد از] دهه ۲۰-  یعنی سال‌های ۳۰ و ۳۱-  و چه در حوادث نهضت اسلامی و چه در پیروزی انقلاب اسلامی، در همه این حوادث که ما نگاه می‌کنیم، آذربایجان و تبریز، هم به هنگام عمل کردند... و پیشگام بودند».
مبارزه با قرارداد ننگین و استعماری رژی
واگذاری انحصار بازرگانی توتون و تنباکو به یک شرکت انگلیسی توسط ناصرالدین‌شاه قاجار معروف به قرارداد رژی، سبب ایجاد جنبشی مردمی به رهبری علمای دینی شد. سرانجام این امتیاز در پی فتوای تاریخی میرزای شیرازی در سال ۱۳۰۹ق فسخ شد.
همگام با اعتراض سراسری بر علیه این قرارداد استعماری، مردم تبریز هم با آهنگی جدی و تند به رهبری علما به مخالفت برخاستند.
حاج میرزا جواد آقا، مجتهد با نفوذ تبریز، بر سر منبر به مخالفت با آن سخن گفت و مسلمانان را از همکاری با کارگزاران شرکت برحذر داشت.
مقام معظم رهبری درخصوص ایشان می‌فرمایند: «در حادثه تحریم تنباكو و مبارزه با كمپانی انگلیسی و سلطه اقتصادی انگلیس بر ایران، یكی از محورهای مبارزه، تبریز و مرحوم «حاج میرزا جواد مجتهد» عالم بزرگ تبریز بود».
علمای تهران و دیگر جاها در نامه‌هایی به مردم تبریز نوشتند: «برای محو رژی همه امیدها به مردم آذربایجان بسته شده است».(تحریم تنباکو در ایران، ص96- ۹۸).
تلاطم تبریز در نهضت مشروطه
مخالفت محمدعلی شاه با فرمان مشروطه و به توپ بستن مجلس درخرداد 1287 موجی از اعتراضات را در کشور به ‌وجود آورد.
ستارخان یکی از چهره‌های مردمی و آزادی‌خواه در تبریز که نخست به عضویت در انجمن حقیقت(یکی از مراکز مشروطه‌خواهان تبریز) درآمد سپس به انجمن ایالتی تبریز رفته‌ و آمادگی خود را برای خدمت به مشروطه اعلام کرد(رهبران مشروطه، ص ۳۹۱). وی با ایستادگی در برابر نیروهای دولتی و با کمک باقرخان، با حمله به تهران وسقوط محمدعلی شاه، نهضت مشروطیت را احیاء کرد. علامه قزوینی درخصوص اهمیت این اقدام سردار ملی گفته بود «اگر روز ۱۷ جمادی‌الاخری ستارخان بیرق‌های سفید را پایین نمی‌آورد، مشروطه تا مدت نامعلوم رخت از ایران بیرون می‌برد؛ زیرا آن روز در تمام نقاط ایران به جز از تبریز استبداد حکم روا بود.»(قیام آذربایجان و ستارخان، ص ۱۲۲).
محمدعلی شاه پس ازتعطیل کردن مجلس به قصد تحکیم موقعیت خود در تبریز و از بین بردن مشروطه‌خواهان تبریزی، عین‌الدوله را به سمت فرمانفرمایی کل آذربایجان به تبریز فرستاد.
با توجه به تهاجم لشکر عین‌الدوله به تبریز، شیخ محمد خیابانی با لباس روحانی و تفنگ بر دوش در مقابل سپاه متجاوز عین‌الدوله به دفاع برخاسته و با مبارزان و مجاهدان در سنگرها می‌خوابید و آنان را بر مقاومت دعوت و تشویق می‌کرد.
مخالفت با قرارداد 1919وثوق‌الدوله
 این قرارداد در سال ۱۲۹۸ش برابر با ۱۹۱۹م میان دولت بریتانیا با دولت وقت ایران پس از هفت ماه مذاکره پنهانی با وثوق‌الدوله و با پرداخت چهارصد هزار تومان رشوه بسته شد. بر اساس آن تمامی امور کشوری و لشکری ایران، زیر نظر مستشاران انگلیسی و با مجوز آنان صورت می‌گرفت. براثر مخالفت‌های داخلی و خارجی و مغایرت آن با قانون اساسی مشروطه، این قرارداد هرگز به اجرا درنیامد.
شیخ محمد خیابانی نماینده تبریز در مجلس در نطقی اعلام کرد که اگر قرارداد وارد مجلس نشود و توسط مجلس به تصویب نرسد، ورق‌پاره‌ای بیش نیست.
همگام بااعتراضات ملی برضد قرارداد ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله، دموکرات‌های تبریز به رهبری خیابانی در فروردین ۱۲۲۹ قیام کردند.
آیت‌الله خامنه‌ای ریشه قیام خیابانی را هم در اقدام وثوق‌الدوله بیان می‌کنند: «در قضیه مرحوم شیخ محمد خیابانی- كه تبریز یك تنه ایستاد-  مسئله، مسئله قرارداد وثوق‌الدوله بود. در تهران، عمال حكومت ضعیف با یك قرارداد، امورمالی و امور نظامی كشور را دودستی تقدیم كردند به انگلیسی‌ها. تبریزی‌ها ایستادند. مرحوم خیابانی و دیگران در مقابل این قضیه بود كه ایستادند و آن حوادث عجیب تبریز پیش آمد كرد».
انجمن ایالتی آذربایجان
پس از مقاومت و تحصن مردم تبریز و تلگراف شاه در تاریخ ۴ مهر ۱۲۸۵ شور و شوقی در مردم پدید آمد و فعالان جنبش اقدام به تجمع برای انتخاب نمایندگان خود کردند، هسته اولیه تشکیل انجمن ایالتی هم از این تجمع بنیانگذاری شد. این نهاد سیاسی در دوره مجلس اول و نیز پس از انحلال آن در انقلاب مشروطه نقش مهمی ‌ایفا کرد. شیخ محمد خیابانی از اعضای برجسته انجمن و از ارکان فکری و رهبری آن محسوب می‌شد که وظیفه‌اش سامان دادن امور شهر بود.
این انجمن با فعالیت‌های خود و تجهیز مردم و فشار سیاسی به دولت مرکزی، نقش اساسی در جنبش مشروطه و خنثی‌سازی کارشکنی‌های محمدعلی شاه و احیاء مشروطیت داشت.
انجمن ایالتی سعی در آن داشت که در نبود مجلس از آزادی و حقوق همه مردم و تمامیت ایران دفاع کند. چنان‌که به هنگام انتشار خبر تلاش شاه و دربار برای یک استقراض خارجی جدید در سال ۱۲۸۷ش، با انتشار اعلامیه‌ای رسمی ‌خطاب به تمامی نمایندگان دولت‌های خارجی، ناخشنودی ملت ایران و پایبند نبودنشان به قرضه مذکور را اعلام داشت.(دانشنامه بزرگ اسلامی، ج 14، ص 5749).
قیام برای آخرین انقلاب
در بهمن 56، روحانيون‌ مبارز تبريز به‌ رهبری آيت‌الله قاضی‌ طباطبايی‌ تصميم‌ گرفتند چهلم‌ شهدای 19 دي‌ قم را با عظمتي‌ درخور شأن‌ شهدا برگزار کنند. از چند روز قبل‌ روحانيون‌ انقلابي‌ در مساجد خود منبر رفتند و با انتقاد از رژيم‌ پهلوی، مردم‌ را براي‌ مراسم‌ آماده‌ كردند. چند روز قبل‌ از 29 بهمن‌ روحانيون‌ بزرگ‌ و مبارز تبريز اطلاعيه‌اي‌ را با امضاء صادر كردند و از مردم‌ خواستند تا از ساعت‌ 10 الي‌ 12 صبح‌ 29 بهمن‌ در مجلس‌ ختمي‌ كه‌ در مسجد حاجي‌ ميرزايوسف‌ معروف‌ به‌ قزلّي‌ در سر بازار اول‌ خيابان‌ فردوسي‌ برگزار مي‌شد، شركت‌ کنند.(حماسه ۲۹ بهمن تبریز، ص۱۹).
نيروهاي‌ انتظامي‌ به‌ فرماندهي‌ سرگرد حق‌شناس‌ در جلوي مسجد تجمع‌ كردند و از ورود مردم‌ ممانعت‌ مي‌كردند. اهانت سرگرد حق‌شناس‌ به مسجد باعث خشم مردم شده و به ایجاد درگیری بین مردم و نیروهای امنیتی انجامید و در این میان یک جوان به شهادت رسید.
البته بعضی منابع با توجه به ابعاد و وسعت قیام و کشتاری که نیروهای امنیتی و مأموران ساواک به راه انداخته بودند، اعتقاد داشتند که این تعداد بالغ بر ۵۶۰ نفر می‌باشد.(دوسال آخر، رفرم تا... انقلاب، ص۱۰۶).
درجریان تشییع آن شهید، تبریز به جوش و خروش درآمد، با ورود ارتش‌ به شهر و سركوب‌ مردم‌ و اعلام‌ حكومت‌ نظامي‌، بر شهر مسلط‌ شد.
محمدرضا پهلوی هيئتي‌ را مأمور رسيدگي‌ به‌ تظاهرات مردم تبریزكرد و با عزل سپهبد اسكندر آزموده‌ را از استانداري‌، ارتشبد شفقت‌ را به‌ عنوان‌ استاندار منصوب‌ كرد.
با توجه به نزدیکی تبریز به شوروی سابق، رژیم شاه قیام تبریز را به عوامل خارجی از جمله کمونیسم نسبت داد(شیرخانی، حماسه ۲۹ بهمن تبریز، ص۴۵).
البته رژیم برای اثبات این ادعا، هیچ‌گونه دلیلی نداشت و تنها می‌خواست با استناد به مواردی همچون حکومت سید جعفر پیشه‌وری و سایر جریانات انحرافی که در این منطقه روی داده بود، قیام تبریز را هم شبیه آنها قلمداد کند.
همزمان با چهلم شهدای تبریز در شهرهای مختلف، مراسماتی برگزار شد که منجر به اعتراض و راهپیمایی بر علیه شاه می‌شد و همین سلسله مبارزات به پیروزی نهایی انقلاب اسلامی ختم شد.
حضرت امام(رحمهًْ‌الله‌علیه) پیامی ‌به مناسبت قیام ۲۹ بهمن سال ۵۶ تبریز صادر کردند: «سلام بر اهالی شجاع ومتدین آذربایجان عزیز! درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز! درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر جزافه‌گویی‌های او کشیدند! زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز، که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوه‌گویانی زدند که با بوق‌های تبلیغاتی، انقلاب خونین استعمار را که ملت شریف ایران با آن صد‌در‌صد مخالف است «انقلاب سفید شاه و ملت» می‌نامند و این نوکر اجانب و خودباخته مستعمرین را نجات‌دهنده کشور می‌شمارند».
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درسفر به تبریز، در سخنرانی خود در بازار تبریز فرمودند: «این تبریز، همان تبریزی است که نخستین ضربه را بر پیکر شاه بعد از مردم قم
وارد کرد».