آرش فهیم
همان‌طور که متولیان سی و نهمین جشنواره فیلم فجر وعده داده بودند، فیلم‌های این دوره از جشنواره، باعث شگفتی مخاطبان شد؛ البته این شگفت‌زده شدن به دلیل اسفبار بودن وضع بسیاری از فیلم‌هاست! جشنواره‌ای که در آن با «شیشلیک» نپخته و بدطعم خودش و بعضی از فیلم‌هایی چون «بی‌همه چیز» صدای خیلی از منتقدان را درآورده است. اما چرا جشنواره فجر در آستانه 40 سالگی‌اش، به‌جای اینکه پخته و مجرب عمل کند، به بحران میانسالگی زودرس رسیده است؟
شاید مرکز همه گرفتاری‌های جشنواره فجر را بتوان در بخشی از صحبت ابراهیم داروغه‌زاده، دبیر سه دوره قبلی این جشنواره دانست؛ داروغه زاده در برنامه «هفت» حرفی زد که خیلی مهم است. او گفت که «در سه سال تجربه من، مهم‌ترین ویژگی که جشنواره طی آن ارزیابی می‌شود، خود فیلم‌ها هستند و هر چقدر فیلم‌های بهتری در جشنواره حضور داشته باشد، جشنواره با شور و حرارت بیشتر و منتقدان و مردم با استقبال بهتری فلیم‌ها را دنبال می‌کنند.» این حرف صادقانه دبیر سابق جشنواره‌، دقیقا عیب بزرگ آن است. یعنی جشنواره‌ای مثل فجر با این همه سابقه و داعیه بهترین و مهم‌ترین بودن، هنوز که هنوز است، به فیلم‌ها و فیلمسازان وابسته است؛ اما تأثیری بر جریان تولید فیلم‌ها ندارد. متولیان جشنواره فیلم فجر، حتما می‌دانند که جشنواره فیلم برلین، سال‌هاست که بخشی حاشیه‌نشین در سینمای ایران را به مستعمره خودش تبدیل کرده؛ با تعیین صندلی خالی و دادن جایزه و انتصاب به عنوان داور و... حتی نماینده این جشنواره به کشورمان می‌آمد تا از نزدیک روی کار «مستعمره‌ها» نظارت و مدیریت داشته باشد. جشنواره فیلم کن و مراسم اسکار و... همه کاری کردند که امسال، بخش زیادی از فیلم‌های سینمای جهان سمت و سوی خاصی پیدا کنند.
ضعف بزرگ جشنواره فیلم فجر در مقایسه با جشنواره‌های بزرگ جهانی، سرگردانی در اجرا و نوعی آشفتگی راهبردی است. هنوز هیچ‌کس نمی‌داند که ملاک اصلی پذیرش فیلم‌ها و همچنین دادن سیمرغ به آنها چیست؟ جای سؤال است که آیا قرار است جشنواره فیلم فجر محلی برای تبلیغ و تقویت فیلم‌های تجربی و روشنفکرانه باشد یا فیلم‌های متعهد و انقلابی؟ آیا داوران جشنواره موظف هستند تا با ملاک قرار‌دادن کیفیت هنری و تکنیکی به فیلم‌ها و هنرمندان جایزه دهند یا مضمون و محتوای فیلم‌ها نیز در قضاوت ایشان نقش دارد؟ اساسا تفاوت جشنواره فیلم فجر که به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی برگزار می‌شود با جشنواره‌های دیگر چیست؟ چرا برخی از فیلم‌ها با ارزش‌های ساختاری و محتوایی از راهیابی به جشنواره باز می‌مانند و در مقابل، برخی آثار فاقد هرگونه ارزشی پذیرفته می‌شوند؟ و... پرسش‌هایی از این دست هر سال برای هنرمندان و تماشاگران جشنواره فیلم فجر مطرح می‌شود.
تمامی اين مشكلات به اين دليل است كه جشنواره فيلم فجر «هويت» روشن و تعريف شده‌اي ندارد. به عبارت بهتر هنوز هم چرايي آن معلوم نشده و به همين دليل هم چگونگي برگزاري آن نامشخص است. جشنواره فيلم فجر به جاي تعريف، همواره تعارف داشته است!
بی هویتی جشنواره فیلم فجر یعنی چه؟ یعنی اینکه جشنواره فیلم فجر نیز همچون وجه غالب سینمای کشور ما، چشم‌انداز و مقصد و مقصود خود را نمی‌داند. جشنواره اي كه با انفصال از هويت اصيل انقلابي، به قول شهيد آويني، «هياهوي بسيار براي هيچ» است. هويت هر مخلوق و هر پديده‌اي، براساس هدف و مقصود آن شكل مي‌گيرد. اگر تعاريف، مقاصد و هويت جشنواره فجر معين شود، باقي مسائل آن نيز حل خواهد شد. مي گويند «هركس چرايي زندگي‌اش را بداند، چگونگي آن را نيز خواهد دانست» اين پيام، درباره ساير فعاليت‌ها، ازجمله جشنواره فجر هم صادق است.
در نتيجه اينكه تا براي چرايي برگزاري جشنواره فيلم فجر پاسخ روشن و چشم‌انداز راهنمايي نيابيم، در چگونگي برگزاري آن با چالش و فراز و نشيب مواجه خواهيم بود. يك جشنواره سينمايي نيز مثل هر پديده فرهنگي ديگري براي رسيدن به «شخصيت» بالا بايد هويت والاي خود را متجلي و نمودار كند.اگر یک جشنواره، هویت و هدف اصلی خویش را بداند، بدون شک شکل خاص و منحصر به فرد خود را نیز خواهد یافت.
اگر جشنواره فیلم فجر، هویت و راهبرد و چشم‌انداز داشته باشد، مسیر فعالیت بسیاری از کارگردان‌ها نیز تنظیم خواهد شد. محمدحسین مهدویان، نرگس آبیار و... اولین بار در جشنواره فیلم فجر شهرت یافتند و پس از آن نیز همه فیلم‌های خود را در این جشنواره رونمایی کردند. اما نتیجه این وضعیت باری به هر جهت و فقدان هویت در جشنواره فجر این است که فیلمسازی مثل محمدحسین مهدویان از «ایستاده در غبار» به «شیشلیک» می‌رسد و محسن قرایی از فیلم شریف و خوب «خسته نباشید» به فیلمی ضدملی، مثل «بی همه چیز» می‌رسد! نتیجه این می‌شود که خانم نرگس آبیار که با فیلم ارزشی و دفاع مقدسی «شیار 143» در جشنواره فجر ظهور کرد، امسال در نشست جشنواره، فیلمسازی را به عنوان «ارزشی» معرفی می‌کند که با بودجه شیخ‌نشین‌ها، فیلم ضدغیرت می‌سازد!