نقاط ضعف و قوت نمایشگاه مجازی کتاب تهران
از اطلاعرسانی ضعیف و خرید آسان تا معضلات ناشران در هزار توی اینترنت!
آرش فهیم
شاید کمتر کسی فکرش را میکرد که رویدادی به عظمت نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران، روزی تبدیل به نمایشگاهی «مجازی» شود!
اما شیوع ویروس کرونا، همان طور که همه جنبههای زندگی بشر را تحت تأثیر خود قرارداده، نمایشگاه کتاب تهران را هم تغییر شکل داد؛ نمایشگاهی که از آن به عنوان بزرگترین گردهمایی فرهنگی ایران و یکی از با عظمتترین رویدادهای فرهنگی در جهان یاد میشود نیز مانند خیلی دیگر از جشنوارهها و مراسم فرهنگی و هنری، در فضای مجازی محدود شده است.
این روزها علاقهمندان به کتاب بهجای راه رفتن در گلستان مکتوباندیشه و قلم و قدم زدن در راهروها و تماشای غرفههایی مملو از کتابهای جورواجور، باید با تلفن همراه یا رایانه، به جست وجوی کتابهای مدنظر خودشان در این نمایشگاه بپردازند!
نمایشگاه کتاب تهران هر سال در اردیبهشت و فصل بهار برگزار میشد، اما پس از لغو برگزاری در آن زمان، قرار شد تا تیرماه برگزار شود، اما با افزایش انتشار ویروس کووید 19 برگزاری این نمایشگاه اساسا لغو شد. اما همچنانکه این بیماری، صدمات گستردهای به صنعت نشر ایران زده بود، عدم برگزاری نمایشگاه کتاب سالانه نیز یک بحران دیگر برای ناشران بود، چرا که مراکز نشر کتاب هر ساله در نمایشگاه کتاب تهران بود که به رونق میرسیدند و محصولاتشان را میفروختند.
به همین دلیل، با طراحی صورت گرفته، این نمایشگاه،امسال به طور مجازی برگزار شد. این اتفاق، نخستین نمایشگاه مجازی کتاب در جهان است و پیش از این سایر نمایشگاههای کتاب بزرگ و معتبر جهان، به این شیوه برگزار نشده بودند.
در نخستین دوره نمایشگاه مجازی تهران، کتابهای تولیدی چاپ اول و مجدد ناشران از سال 1392 به بعد طبق فهرست ثبت شده در خانه کتاب، به معرض دید و انتخاب و خرید علاقهمندان و کتابخوانان قرار گرفتهاند.
نمایشگاه مجازی کتاب تهران تا ششم بهمن با مشارکت هزار و ۷۳۲ ناشر داخلی و ۱۸۰ ناشر خارجی با عرضه بیش از ۱۲۰ هزار عنوان درحال برگزاری است.
یک نگاه کلی به محاسن و معایب نمایشگاه مجازی کتاب
نمایشگاه مجازی، محاسن خاص خودش را دارد. ازجمله ویژگیهای مثبت این گونه برگزاری نمایشگاه کتاب، شبانهروزی بودن و عدم لزوم سفر از شهرهای دیگر به محل برگزاری است. از این طریق میتوان در هر لحظه و در هر جایی، بدون صرف هزینه و وقت برای رفت و آمد، کتابهای مورد نظر را خریداری کرد. همچنین به گفته سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در نمایشگاه مجازی کتاب، بسیاری از تخلفات اقتصادی و مالی که در نمایشگاه فیزیکی اتفاق میافتاد، غیرممکن شده است.
البته جای این سؤال هم هست که چرا باید در برگزاری نمایشگاه کتاب تهران که یک رویداد فرهنگی و فرهنگساز است، تخلف رخ دهد و چرا در همان نمایشگاه نیز سازوکارها و تدابیر نظارتی لازم برای جلوگیری از برخی سوءاستفادهها صورت نمیگرفت؟
اما از طرفی هم نمایشگاه مجازی، برخی مزیتهای برگزاری نمایشگاه فیزیکی را ندارد. به طور مثال، ناشران در نمایشگاه کتاب فیزیکی میتوانند با مخاطبهای خودشان و بازدیدکنندگان از نزدیک تعامل کنند و به درک بهتری از نیازهای جامعه برسند. همچنانکه در نمایشگاه فیزیکی کتاب، برنامههای مختلف فرهنگی و نشستهای نقد کتاب و... برگزار میشد که در نمایشگاه مجازی، خیلی از این برنامهها اجرا نمیشود. کند شدن و قطع اینترنت در پارهای لحظات، مشکل مشترک همه برنامههای مجازی است که دامن نمایشگاه کتاب را هم گرفت.
اما برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران، معضلات و همچنین نکات مثبت دیگری هم دارد. در ادامه این گزارش، در مصاحبه با مردم و ناشران، به بررسی نخستین تجربه برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به طور اینترنتی میپردازیم. با ما همراه باشید.
ضعف اطلاعرسانی
با وجودی که چند روز از برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران گذشته، اما خیلی از مردم هنوز اطلاعی از برگزاری این نمایشگاه ندارند.
خانم کرماجانی، مربی مهدکودک و اهل کتاب و مطالعه، وقتی با پرسش درباره نمایشگاه مجازی کتاب تهران مواجه میشود، تعجب میکند و میگوید: « با اینکه هر روز اخبار را در منابع مختلف دنبال میکنم اما تا به حال هیچ خبری درباره برگزاری چنین جشنوارهای نشنیدهام!»
وی میافزاید: « ما همیشه در اردیبهشت منتظر برگزاری نمایشگاه کتاب تهران بودیم، به همین دلیل هم انتظار برگزاری این نمایشگاه را نداشتیم.»
او همچنین بیاطلاعی از کتابهای تازه منتشر شده را دلیل عدم حضورش در نمایشگاه مجازی کتاب تهران معرفی میکند و میگوید: «مدیران نمایشگاه کتاب تهران باید از مدتها قبل از برگزاری این نمایشگاه از طریق رسانهها و به ویژه صداوسیما، تبلیغات بیشتری برای آن میکردند و درباره کتابهای تازهای که به بازار آمده به مردم اطلاعرسانی میشد، آنوقت مردم هم برای شرکت در این نمایشگاه و خرید کتاب، مشتاقتر میشدند.»
وحید دوستی، کارمند فرودگاه امام خمینی(ره) و اهل مطالعه اما از برگزاری این نمایشگاه اطلاع داشته و نحوه مطلع شدنش را هم این گونه توضیح میدهد: «در فضای مجازی و به طور مشخص، صفحات مربوط به ناشرانی که معمولا کتابهایشان را دنبال میکنم، در این باره اطلاعرسانی شده بود، اما در رسانههای دیگر، هیچ خبری درباره برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران ندیدم!»
او انتقاداتی هم به این نمایشگاه دارد: «سرعت سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران بسیار کُند و این کار را مشکل کرده است. در صفحات انتشارات مختلف هم که میرویم، بخشی از کتابهای آنها موجود نیست!»
یک نمایشگاه برای جبران صدمات به ناشران
برگزاری نمایشگاه مجازی گرچه یک تلاش و تمهید برای پر کردن خلأ نمایشگاه کتاب تهران است اما ناشران اعتقاد دارند که نمایشگاه آنلاین، توان جبران عدم برگزاری آن نمایشگاه را ندارد.
«محمد حقی» مدیر انتشارات کتابستان معرفت در گفت وگو با گزارشگر روزنامه کیهان میگوید: «نمایشگاه مجازی کتاب، پدیده غریبی است و وزارت ارشاد باید از خیلی قبلتر در قالب پیامهای بازرگانی از صداوسیما آن را مطرح میکرد. در بازه زمانی شش روزهای که برای نمایشگاه در نظر گرفته شده تا فضای خبری گرم شود و مخاطب در جریان قرار بگیرد، زمان میگذرد. شاید جامعه کتابخوانهای حرفهای به واسطه ارتباطی که با اخبار این حوزه دارند از برگزاری این نمایشگاه اطلاع یافته باشند اما آنها سهم ناچیزی از مخاطب بالقوه نمایشگاه کتاب را در بر میگیرند.ای کاش در این روزهای برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، برنامهریزی تبلیغاتی سنگین شود تا حداقل آن 5، 6 میلیون نفر که هر سال به نمایشگاه کتاب تهران میآمدند، از برگزاری نمایشگاه مجازی خبر دار شوند.»
وی ادامه میدهد: «شیوع کرونا شرایط ناگواری را به صنعت نشر و ناشران تحمیل کرده و منجر به کاهش گردش مالی در این عرصه شده است. در این شرایط حتی یک قدم رو به جلو در نشر را باید ارج نهاد، اما در نمایشگاه کتاب دو اتفاق معنوی و مادی میافتاد که در نمایشگاه مجازی وجود ندارد. اتفاق معنوی ماجرا این بود که نویسندگان، ناشران، مترجمها، فعالان توزیع کتاب و مردم در قالب نمایشگاه با یکدیگر مواجه میشدند و تعاملها و اتفاقاتی شکل میگرفت؛ حتی بسیاری از کارهای فنی عرصه نشر در همین نمایشگاه و در اثر ارتباطات رو در رو رفع میشد. اما الان نمیتوان توقع داشت که این اتفاق در نمایشگاه مجازی رخ دهد. یک اتفاق مادی هم این بود که در نمایشگاه کتاب تهران، گردش مالی قابل توجهی برای ناشرها ایجاد میشد. بیراه نیست اگر بگوییم بیش از 10درصد از گردش مالی عرصه نشر در زمان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران رخ میداد. اما در نمایشگاه مجازی نه تنها آن اتفاق معنوی حذف شده است، بلکه بعید است گردش مالی نمایشگاه فیزیکی در آن تکرار شود. بنابراین باید روز هفتم بهمن که نمایشگاه تمام خواهد شد، یک تحلیل صورت بگیرد که نمایشگاه مجازی چه میزان گردش مالی داشته و اگر جبران نشده، طرحهای دیگری هم به سود ناشران برگزار شود.»
وی میافزاید: « نکته دیگر درباره بن کتاب است. از زمان برگزاری نمایشگاه کتاب قبلی تا به حال، قیمت کتاب حداقل 60 درصد افزایش یافته است. یعنی کتابی که در زمان نمایشگاه قبلی صفحهای 100 تومان قیمت گذاری میشد الان صفحهای 160 تومان است. اما بن اختصاصی فاقد این رشد است. یارانه خرید را با توجه به تورم باید در نظر بگیریم اما در اختصاص بن، به این مسئله توجه نشده است. این درحالی است که هر چه بیشتر به این مسئله توجه شود، رونق نمایشگاه و نشر هم افزایش مییابد.»
نقاط ضعف اولین تجربه نمایشگاه مجازی کتاب
«مهدی محمدخانی» مدیر انتشارات روایت فتح در گفت وگو با گزارشگر کیهان میگوید: «ما به واسطه شیوه ویروس کرونا و کاهش فروش کتابها، قبلا فروش مجازی را داشتیم اما باتوجه به شرایط حاکم به دلیل وجود کرونا که میزان فروش به حداقل رسیده است نمایشگاه مجازی هم یک فرصت جدید است و به همین دلایل ما ازاین طرح استقبال کردیم و درنمایشگاه حضور یافتیم.از نقاط مثبت نمایشگاه مجازی کتاب این است که با وجود بیماری کرونا فروش برای ناشران سخت شده است و این نوع نمایشگاه فرصتی برای جلب توجه مخاطبین به انتشارات مختلف و فروش کتابها است که مخاطبین با مراجعه به یک سایت و مشاهده اطلاعات انتشارات و کتابها و از طریق پست به راحتی کتاب را تهیه میکنند.بدون تردید برگزاری چنین نمایشگاهی به فرهنگ سازی و سوق دادن مخاطبین به سمت کتاب در شرایط کنونی کمک میکند.»
این ناشر درباره نقاط ضعف این نمایشگاه نیز توضیح میدهد: «با توجه به اینکه اولین تجربه نمایشگاه کتاب به صورت مجازی است، مشکلاتی دیده میشود. برای مثال در روز اول برگزاری با مشکل لود نشدن سایت نمایشگاه و تماس مکرر مخاطبان مواجه شدیم؛ بسیاری از مخاطبان نمیدانند بابت این مشکل باید با انتشارات یا با وزارت ارشاد تماس بگیرند! ازطرفی هم ناشران به واسطه تعدد کتابهایی که دارند باید مراحل مختلفی را از نظر ارشاد طی کند تا کتابی قابلیت فروش در نمایشگاه را پیدا کند که این محدودیت باعث شد خیلی از کتابهای ما در دورههای مختلفی از تجدید چاپ،به مشکل برخورند و امکان ثبت و رسیدن به مخاطب را نیافتند. این مشکلات در نمایشگاه فیزیکی کتاب تهران پیش نمیآمد و کتابهایی که مجوز گرفته بودند را میتوانستیم درمعرض فروش قرار دهیم. ما درحال حاضر حدود ۳۰۰ عنوان کتاب داریم اما بخاطر وجود این نوع مشکلات فقط توانستیم حدود ۱۵۰ عنوان را نتوانستیم بیشتر ارائه دهیم.مشکل بعدی این است که بعضی از کتابها دچار تغییر جلد شدهاند و گرافیکهایشان عوض شده،ولی متاسفانه الان قابلیت تغییر جلدها در صفحه نمایش کتابها در سایت نمایشگاه وجود ندارد و این را باید خانه کتاب انجام دهد،الان در بیشترکتابها جلدها تغییر کرده ولی مشتری با همان جلد قدیمی آنها را مشاهده میکنند.»
مدیر انتشارات روایت فتح چند پیشنهاد را هم به برگزار کنندگان نمایشگاه مجازی کتاب تهران مطرح میکند و میگوید: «چون نمایشگاه مجازی برگزار شده، میتوان از قابلیتهای فضای مجازی مانند فروش ایبوک یا فروش مجازی در قالب pdf یا کتابهای صوتی استفاده کنیم. دراین صورت با توجه به کمبود کاغذ، با استفاده ازاین قابلیتها،میتوان به فروش انتشاراتها هم کمک کرد.»