محسن تقی‌خانی
انسان دارای ظرفیت و استعداد بی‌نهایت است؛ زیرا مظهر همه اسماء و صفات الهی است. البته ظهور صفات الهی بستگی به این دارد که انسان در مسیر آن گام‌هایی بردارد که در قالب ایمان و عمل صالح خودنمایی می‌کند که اسلام تبیین کرده است.
انسان خلیفه‌الله، به سبب ظهور همین صفات الهی، می‌بایست از ظرفیت بی‌پایان خویش برای انجام ماموریت الهی خود بهره گیرد. اینجاست که شرح صدر نیاز اصلی کسانی است که می‌خواهند در مقام خلافت الهی قرار گیرند و مسئولیت و تکالیف و ماموریت‌های الهی خویش را انجام دهند. شرح صدر که با سعه وجودی و وسعت روحی انسان پیوند می‌خورد به انسان این امکان را می‌دهد تا در برترین سطح از تحمل‌پذیری قرار گیرد و فشارهای سهمگین بیرونی را تحمل کند و از مشکلات به سادگی با «صبر و حلم» یعنی شکیبایی و بردباری بگذرد.
نویسنده در این مطلب چیستی شرح صدر و آثار و موانع آن را تشریح کرده است.
***
بسط و سعه وجودی در شرح صدر
واژه شرح در لغت به معناى بسط و گسترش و وسعت دادن است. واژه صدر نیز به معنای جایی بالا ، افراشته، بلند و مقدّم چیزی است که به یک معنا آغاز چیزی می‌شود؛ مثلا صدر چشمه، رود و نهر به جایی گفته می‌شود که از بلندای آن آبی جاری و روان می‌شود و به یک معنا مصدر آب است.
در کاربردهای مجازی به انسانی که دارای صبر و حلم است، دارنده شرح صدر اطلاق می‌شود؛ چرا که چنین کسی سینه فراخ و گویی دریادلی است که همه چیز را می‌پذیرد و در خود حل می‌کند بی‌آنکه تحت تاثیر قرار گیرد؛ وقتی رودهای خروشان و بزرگی چون نیل و آمازون به دریا می‌ریزند، دریا و اقیانوس آن را به آرامی می‌گیرد و در خود محو می‌کند و تاثیراتش را می‌کاهد یا هیچ می‌سازد، دارنده شرح صدر این گونه است.
همچنین در اصطلاح مجازی صدر به حقیقت وجودی انسان گفته می‌شود؛ زیرا ظهور و بروز نفس در سینه آدمی است. بر این اساس وقتی از صدر سخن به میان می‌آید، مراد همان حقیقت نفس انسانی است.
بر این اساس مراد از اصطلاح قرآنی شرح صدر، بسط و گشادگى نفس انسانی با نور الهی است که موجب آرامش و رحمت الهى و نیز استعداد دریافت معارف و حقایق الهی است.(نگاه کنید: مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 449، «شرح»؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانى، سیدجعفر سجادی و صادق سجادی، ص 503.)
باید توجه داشت که آموزه‌های قرآن، خدا و اراده الهی را خاستگاه شرح صدر و هر گونه صفت کمالی دیگر می‌داند(طه، آیات 25 و 36؛ زمر، آیه 22؛ شرح، آیه 1)؛ بنابراین وقتی در برخی از آیات چون آیه 106 سوره نحل، شرح صدر نسبت به کفر را به انسان نسبت می‌دهد، مراد آن صفت کمالی نیست، بلکه نوعی تعریض به این افراد است؛ چنانکه در آیات قرآن خاستگاه عزت را خدا به خود نسبت می‌دهد (نساء، آیه 139) و کسب عزت در نزد کافران(همان) یا با گناه(بقره، آیه 206) را به تمسخر می‌گیرد؛ زیرا حقیقت این گشادگی و شرح صدر، جز ضیق و تنگنا نیست(انعام، آیه 125)؛ چنان‌که عزت غیر مومنان نیز چیزی جز ذلت نیست.(منافقون، آیه 8)
به هر حال، از نظر آموزه‌های قرآن، خاستگاه شرح صدر خدا است و این خدا است که با ظهور در مقام پروردگاری خویش(طه، آیه 25؛ زمر، آیه 22) و با تصرفات تکوینی خود، نورانیت خاص و وسعت وجودی به مومن می‌دهد تا با بسط وجودی خویش چنان گسترش یابد که همانند اقیانوس و دریای عظیم همه چیز را به سادگی بپذیرد، بی‌آنکه تحت تاثیر فشارهای بیرونی قرار گیرد یا دگرگونی و تغییری در او پدید آید.
اهمیت و آثار شرح صدر
یکی از راه‌های شناخت هر چیزی، توجه به آثار و پیامدهای وجودی آن است. بنابراین، برای اینکه حقیقت مفهوم قرآنی شرح صدر دانسته شود، بهترین راه آن است که آثاری که خدا در قرآن برای شرح صدر بیان کرده مورد مطالعه و تحقیق قرار گیرد. در آیات قرآن آثار چندی برای شرح صدر بیان شده که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر‌اشاره کرد:
1.  نورانیت: کسی که دارای شرح صدر می‌شود، از نور الهی نیز برخوردار می‌شود.(زمر، آیه 22) شکی نیست مخلوقات هستی همه بازتابی از نورالله است(نور، آیه 35)؛ این بدان معناست که انسانی که دارای نور الهی می‌شود، تجلیگاه و مظهر همه انوار الله می‌شود و به یک معنا «عالم صغیری است که همه عالم کبیر را در خود داراست.» با دقت در این تاثیر شرح صدر، بخوبی روشن می‌شود که چگونه انسانی که دارای شرح صدر است، از وسعت وجودی برخوردار می‌شود که می‌تواند آینه تمام نمای هستی باشد؛ زیرا انسان هر چند که در اصل خلقت آینه تمام نمای الهی و به تبع آن همه هستی است؛ ولی این آینه زمانی مقام مظهریت را می‌یابد که بتواند نور الهی را دریافت کرده و بتاباند و همچون ماه که در شب، نور خورشید را بازتاب می‌دهد، این شخص مومن نیز این گونه در شب تاریک ظلمات گناه و کفر و عصیان، بتواند مهتابی باشد که نورانیت خورشید الهی را می‌تاباند.
2. پذیرش اسلام: از نظر قرآن، اسلام و ایمان نوری الهی است که در قلبی بازتاب می‌یابد که بر فطرت خویش باقی باشد و با گناه و فجور گرفتار دفن نشده باشد.(شمس، آیات 7 تا 10؛ روم، آیه 30) کسی که بهره‌مند از شرح صدر است، بسادگی اسلام را به عنوان نور الهی می‌پذیرد و راه خویش را بدان روشن می‌سازد.(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22)
3. نرم دلی و رهایی از قساوت: کسی که شرح صدر نداشته باشد، گرفتار قساوت قلب و سنگدلی است و بر همین اساس اسلام را نیز نمی‌پذیرد؛ زیرا دل سنگی نمی‌تواند نورانیت اسلام را بپذیرد و بتاباند.(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22) بر این اساس می‌توان گفت که دارنده شرح صدر انسانی به دور از قساوت است و نرم دلی و صفا به دور از کدورت در او موج می‌زند؛ از همین رو نور اسلام را می‌پذیرد و آن را بازتاب می‌دهد.
4. آسانی و رهایی از تنگناها: دارنده شرح صدر همه چیز برایش آسان خواهد شد و در «یسر» قرار می‌گیرد و از «عسر و حرج» رها می‌شود و به جای «ضیق» از «بسط» وجودی بهره‌مند می‌شود.(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22) از نظر قرآن، کسی که از شرح صدر برخوردار نیست، گرفتار ضیق و حرج است؛ چنین شخصی گویی به سختی خود را در آسمان بالا برده؛ ولی چون نمی‌تواند خود را نگه دارد، ترس از سقوط و ارتفاع همواره او را در حرج و ضیق قرار می‌دهد و نمی‌تواند به آرامش برسد.(همان) این در حالی است که دارنده شرح صدر در کارهای خویش بهره‌مند از آسانی است و تکالیف سخت و دشوار را به آسانی انجام می‌دهد(شرح، آیات 5 و 6)
این گونه است که در برابر فرعون و فشارهای سهمگین وی به آسانی و آرامش برخورد می‌کند و هیچ ترسی به خود راه نمی‌دهد.(طه، آیات 24 تا 26)
5. تسلیم خدا و بهره‌مند از سلامتی: دارنده شرح صدر چون در برابر خدا و حق تسلیم است و اسلام را می‌پذیرد، در سلامت است و صلح و سلامت را برای خویش به ارمغان می‌آورد(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22)؛ زیرا حقیقت اسلام همان تسلیم و سلامتی است.(الميزان، ج 7، ص 342)
6. ذکر کثیر: دارنده شرح صدر برخوردار از ذکر کثیر است؛ یعنی همواره خدا را به یاد داشته و از اسماء و صفات الهی مدد می‌گیرد و جهت گیری‌های زندگی خویش را بر اساس آن سامان می‌دهد و از امداد اسماء الله بهره‌مند می‌شود.(طه، آیات 25 و 33 و 34؛ زمر، آیه 22؛ شرح، آیات 1 و 7 و 8) اصولا یادکرد خدا مایه توجه یابی انسان به خدا و اسماء الله در زندگی و بهره‌مندی از آن اسماء الله است. پس کسی که شرح صدر داشته با ذکر الله به چنان وسعت نیرومندی می‌رسد که بازتاب اسماء الله و ظهور آنها است؛ زیرا حقیقت ذکر الله، چیزی جز متصف شدن به آن اسماء و صفات الهی نیست؛ و چنین شخصی از آن اسماء و ظهورش بهره‌مند شده و سعه وجودی می‌یابد.
7. هدایت‌یابی و رهایی از گمراهی: شرح صدر الهی به انسان کمک می‌کند تا افزون بر هدایت فطری تکوینی از هدایت‌های تدوینی و تشریعی نیز بهره‌مند شود و از گمراهی رهایی یابد؛ در حالی که دیگران این گونه نخواهند بود و در گمراهی آشکار گرفتار خواهند ماند.
(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22)
8. تحمل‌پذیری شگفت‌انگیز: کسی که از شرح صدر برخوردار می‌شود، چنان دریادل می‌شود که فشارهای بیرونی را بسادگی و آسانی تحمل می‌کند و هرگز در ضیق و حرج قرار نمی‌گیرد. این افزایش آستانه تحمل تا غایت آن موجب می‌شود که بسادگی در امر تبلیغ رسالت گام بردارد و سختی‌ها را به آسانی تبدیل کند.(طه، آیات 25 تا 27؛ شرح، آیات 1 و 5 و 6) این گونه است که حتی در برابر فشارهای مستکبران طغیانگر جهانی چون فرعون تاب مقاومت داشته و به سادگی به ابلاغ رسالت الهی می‌پردازد بی‌آنکه ترس و خوفی از دشمنان داشته باشد.
(طه، آیات 24 و 25)
9. رهایی از حرج و دلتنگی: دارنده شرح صدر الهی از هر گونه حرج و ضیق در امان بوده و هرگز دلتنگ فشارهایی نمی‌شود که از بیرون بر او وارد می‌شود(اعراف، آیه 2)؛ چون در دل چنین شخصی حرجی نیست، و به جای آن شرح صدر است که دریادل کرده است؛ زیرا خدا پیامبرش را دریادل کرده و از شرح صدر برخوردار نموده است.(شرح، آیه 1)
کسی که دل خویش را بر اساس فطرت نگه دارد و از نرم‌افزار فطری و داده‌های آن بهره گیرد، به عقلانیتی می‌رسد که او را به سوی هدایت تشریعی اسلام و قوانین آن سوق می‌دهد و با کسب عقلانیت از ظواهر مُلکی عبور کرده به باطن ملکوتی می‌رسد و به عنوان اولوا الالباب دلش را برای انوار الهی اسلام و نورانیت آن آماده می‌کند و این گونه است که از شرح صدر برخوردار می‌شود.(زمر، آیات 21 و 22)
البته در این میان نباید از دعا غافل شد؛ زیرا از نظر قرآن، توده مردم بلکه حتی پیامبران اولوا العزم غیر از رسول‌الله که خدا به او پیش از درخواست و دعا شرح صدر داده (شرح، آیه 1) می‌بایست از خدا درخواست شرح صدر کنند؛ چنانکه حضرت موسی(ع) چنین کرد و خدا نیز درخواستش را پذیرفت و به او شرح صدر عنایت کرد.
(طه، آیات 25 و 36)
نعمت شرح صدر نعمتی بزرگ و منت الهی است که می‌بایست آن را همواره متذکر شده و از خدا برای کسب و داشتن آن شاکر بود.
(طه، آیات 25 و 37؛ شرح، آیه 1)
موانع شرح صدر
از نظر قرآن، شرح صدر نعمت بلکه منتی بزرگ از سوی خدا است که هر کسی اگر آن را دارا شد می‌بایست شاکر خدا و متذکر به آن باشد.(همان)
اینکه انسان به چنان وسعت وجودی برسد که مظهر همه اسماء الله و صفات الهی باشد، مقامی بس بزرگ و شایسته ذکر و تذکر است؛ اما برخی از مردم با آنکه می‌بایست همانند همه انسان‌ها از شرح صدر برخوردار باشند؛ چرا که رحمت الهی واسعه است و همگان را در بر می‌گیرد، اما به علل درونی اجازه نمی‌دهند تا منت الهی نصیب آنان شود و از شرح صدر برخوردار گردند. مهم‌ترین موانعی که انسان با کارهای خویش ایجاد می‌کند تا از شرح صدر الهی بهره‌مند نشود، اموری چون کفر(نحل، آیه 106)، گمراهی و انحراف از مسیر حق و فطرت(انعام، آیه 125) و پلیدی است که با گناه برای خویش رقم می‌زنند و دلهایشان را تغییر منفی می‌دهند تا جایی که نمی‌تواند بازتاب‌ دهنده انوار الهی باشد.(همان)