ضرورت توجه به استان‌های آسیب‌پذیر از حوادث غیرمترقبه
طرح‌های مجزا برای دفع آب‌های سطحی و فاضلاب
فاطمه زورمند
طرح‌های ضربتی و موقت شاید بتوانند در کوتاه‌مدت مرهمی بر دردهای مردم مناطق سیل‌زده و استان‌هایی همچون گیلان، بوشهر، و اهواز و دیگر شهرهای درگیر سیل باشد اما با گذشت زمان روز به روز برحجم و شدت مشکلات افزوده می‌شود و به نظر می‌رسد تنها راه‌حل اصولی و قطعی برون رفت از این وضعیت اجرای کامل دو طرح کاملا مجزا و تفکیک‌شده یکی برای دفع فاضلاب و دیگری جهت دفع آب‌های سطحی در این شهرها است که سال‌هاست به دلایل مختلف این طرح‌ها
نیمه‌کاره رها شده‌اند.
یکی از کارشناسان شرکت آب و فاضلاب اهواز به گزارشگر کیهان می‌گوید: «در شهر اهواز به لحاظ بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی و مشکلات دفع بهداشتی فاضلاب، شبکه اولیه فاضلاب شهر اهواز در بخش قدیمی شهر در سال 1340 تا 1373 انجام شده است. با تشکیل شرکت‌های آبفا از سال 1373 بازنگری مطالعات طرح فاضلاب شهر اهواز به مشاور واگذار و مطالعات مرحله اول طرح فاضلاب غرب و شرق اهواز به تفکیک در سال 1375 تهیه شد و 25 حوزه فاضلاب ریز مشخص و برای هر حوزه مطالعات مرحله دوم هم تهیه شد.»
وی می‌افزاید:« طرح جامع فاضلاب در سال 73 مورد بازبینی قرار گرفت و به مرحله اجرا درآمد ولی تا کنون تنها 41 درصد از این طرح اجرا شده است. موضوع وام بانک جهانی هم از سال 1383 برقرار شد و میزان وام دریافتی و جذب شده تا سال 91 حدود 80 میلیون دلار بوده است. بر اساس بررسی انجام شده در همان سال، هزینه باقی مانده توسط مشاور حدود 9000میلیارد ریال برآورد می‌شود و مقرر می‌شود هزینه‌های احداث تا اردیبهشت همان سال تدقیق و بر اساس اولویت‌های اجرایی اعلام شود. اما عملا کار آن گونه که باید پیش نرفت.»
ضرورت اجرای طرح جامع فاضلاب
این کارشناس اضافه می‌کند:« شهرهایی که دچار سیل شده‌اند برای خروج از این وضعیت باید طرح جامع فاضلاب را اجرا کنند و تمام شبکه‌های فرسوده تعویض و تصفیه‌خانه‌هایی که در حال حاضر جنبه تزئینی دارند وارد مدار شوند، مثلا تصفیه خانه شرق اهواز تکمیل و افتتاح شده ولی به دلیل عدم تکمیل شبکه عملا فاضلابی درون آن ریخته نمی‌شود. شهرداری هم باید به فکر سیستم دفع آب‌های سطحی باشد.چون شبکه فاضلاب کارکردهای خود را دارد.» وی تصریح می‌کند:« 15 سال است دو کلکتور غرب و شرق رودخانه هر کدام به خاطر یک بخش که اجرا نشده فاقد کارایی لازم هستند و به همین دلیل حدود 40 تا 50 درصد فاضلاب‌های شهری مستقیما به درون رودخانه می‌ریزند. درحالی که در دنیا از عمق 15 متری زمین لوله‌ها را به راحتی عبور می‌دهند، چرا ما از عمق 7-8 متری نمی‌توانیم لوله از زیرزمین رد کنیم؟ و با تکمیل این طرح مانع آلوده‌تر شدن رودخانه کارون بشویم.»
این کارشناس در ادامه می‌گوید: «کلکتورهای اصلی کنار رودخانه که نقش تعیین‌کننده دارند به طور کامل اجرا نشده‌اند. وگرنه این حجم از فاضلاب در شهر بالا نمی‌آمد. کلکتور غرب از پل سوم تا مقابل بیمارستان مهر اجرا و متوقف شده که فاضلاب در این نقطه به رودخانه می‌ریزد، ادامه آن بعد از پل نادری تا تصفیه خانه چنیبه کار شده و حدفاصل این دو قسمت هنوز اجرا نشده که علت آن وجود معارضاتی بود که عبور لوله را دشوار می‌کرد.
کلکتور شرق اهواز هم از رو‌به‌روی پارک لاله تا پل سیاه کار و متوقف شده است؛ مجدد بعد از پل نادری تا لوپ پل پنجم اجرا شده که باز هم بخشی از کار اجرا نشده که به خاطر پل سفید میراث فرهنگی مخالفت کردکه قرار شد لوله را از زیرزمین عبور بدهند. پیمانکار چینی هم آمد و اقدام کرد ولی نتوانست مته حفار خود را عبور دهد و طرح را اجرا کند.» او تاکید می‌کند:« حدود 14-15 کیلومتر از کلکتورهای اصلی کنار رودخانه به دلیل اینکه در حال حاضر به صورت سرریز به رودخانه فعال هستند ایستگاه‌های پمپاژ در آنها حذف شده که این تصمیم حیات این کلکتورها را به خاطر بالارفتن احتمال رسوب گذاری در معرض خطر قرار می‌دهد، این در حالی است که هزینه احداث هر متر کلکتور قریب به 500 میلیون تومان هزینه به دنبال دارد.»
اشکال کار تصفیه‌خانه‌ها
یک کارشناس دیگر در امور آب و فاضلاب به گزارشگر کیهان می‌گوید:« مکانیزم کارکرد تصفیه خانه فاضلاب شرق اهواز بر اساس فرآیند SBR طراحی شده که در این فرآیند، ابتدا فاضلاب پس از عبور از واحدهای دانه‌گیر و چربی‌گیر در یک‌تانک وارد شده و کار این‌تانک تقسیم فاضلاب بین‌تانک‌های SBR می‌باشد. در این تصفیه خانه چهار عدد‌تانک وجود دارد که مانند چهار پیستون ماشین عمل کرده و در واقع هر کدام از این‌تانک‌ها بر اساس زمان مشخصی جهت تصفیه فاضلاب ورودی عمل می‌کند؛ مثلا اگر‌تانک شماره یک در حال هوا‌دهی باشد؛ ممکن است‌تانک شماره دو در حال انجام زمان ماند جهت ته‌نشینی لجن فاضلاب باشد. پس بنابراین به ازای فاضلاب ورودی به این تصفیه خانه چهار‌تانک مانند چهار پیستون ماشین عمل کرده و نمی‌توان تنها یک‌تانک را جهت تصفیه فاضلاب به کار برد.» او ادامه می‌دهد:« تصفیه خانه شرق اهواز را به صورت ناقص و ناکارآمد در راستای تصفیه‌ی فاضلاب ورودی افتتاح کردند. به این منظور تنها یک‌تانک و بدون راهاندازی واحد گندزدایی (UV) در مدار بهره‌برداری قرار گرفت و همچنین پسآب این تصفیه خانه بدون اتخاذ تدابیر ویژه، در کانال مجاور که متعلق به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است؛ روانه شد.با توجه به ناقص و ناکارآمد بودن این تصفیه خانه به دلیل عدم تکمیل، خروجی این تصفیه خانه به‌جای آب پاک، متاسفانه پسآب خروجی به صورت همان فاضلاب ورودی روانه کانال گردید که با اعتراض به حق سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تصفیه خانه از مدار خارج شد و تمام سرمایه‌گذاری انجام شده در این پروژه به صورت بلاتکلیف در آمده است.»
این کارشناس اضافه می‌کند: « از آنجایی که قرارداد این پروژه به روش DBO بوده و بهره‌برداری آن تا دو سال به مبلغ ۳ میلیون یورو به عهده شرکت کیسون می‌باشد؛ متاسفانه پس از راهاندازی کذایی این تصفیه خانه و از مدار بهره‌برداری خارج شدن آن به دلایل ذکر شده؛ کیسون مدعی دریافت هزینه‌های بهره‌برداری شد.»
طبق قرارداد این تصفیه خانه، شرکت آبفای اهواز به عنوان مالک و شرکت P2M Berlin به عنوان مدیر این پروژه و ناظر بر ساخت و بهره‌برداری آن می‌باشد که با توجه به منحصر به فرد بودن این پروژه از نظر حجم و نوع فرآیند و عدم تجربه کافی در صنعت آب و فاضلاب کشور در راستای راهاندازی اینگونه تصفیه خانه، حضور مشاور آلمانی یک امر ضروری است که متاسفانه پس از یک دوره تغییر مدیریت در شرکت آب و فاضلاب اهواز عذر این مشاور را خواستند و نظارت و راهاندازی این پروژه بلاتکلیف مانده است.
وی می‌افزاید: «قرارداد پروژه تصفیه خانه شرق اهواز در سال 87 منعقد و عملا در سال 88 عملیات اجرایی آن آغاز شد، حد فاصل سال‌های 89 تا 95 علیرغم اینکه اعتبارات عمرانی از وضعیت خوبی برخوردار نبود ولی با مدیریتی که در راستای فعال نمودن پیمانکار (شرکت کیسون) صورت گرفت، پروژه به پیشرفت ۹۱ درصدی از نظر ابنیه و تهیه تجهیزات رسید اما با تغییر مدیریت و تغییر رویکردها، مدیر جدید شرایطی را فراهم کرد که شرکت کیسون مدام درخواست رسیدگی به موارد ادعایی و خسارت واهی می‌نمود، به عنوان مثال شرکت کیسون ۱۷ مورد ادعای خسارت داشته که در ابتدا مبلغ ۱۰ میلیارد تومان بود که این ادعا بررسی شد و در نهایت مدیر پروژه P2M Berlin و معاونت مهندسی وقت که مجری طرح هم بود تمام ۱۷ مورد را ادعای واهی دانستند و علاوه‌بر آن زمان بررسی لایحه تاخیرات پروژه منجر به جریمه تغییرات غیر مجاز شرکت کیسون شد که مبلغی بالغ بر دو و نیم میلیارد تومان طبق قرارداد گردید.»
اما مدیریت جدید مبلغ ۱۰ میلیارد تومان علیرغم اینکه شرکت کیسون هیچ‌گونه طلبی و یا صورت وضعیتی ارائه نکرده بود، اقدام به پرداخت مبلغ مذکور نمود که با مخالفت مجری طرح وقت و مدیر پروژه شرکت مواجه گردید که ایشان مدیر پروژه که در واقع ضامن اجرای پروژه و اینکه تکنولوژی این پروژه که در دست این مشاور بوده را از پروژه کنار گذاشت و این پروژه بدون مشاور به صورت نمایشی افتتاح شد. متاسفانه با تغییر مدیریت شرکت آبفا اهواز، کیسون این بار مبالغ هنگفتی مانند ۴۰ میلیارد و حتی ۸۰ میلیارد را ادعا کرد و با تعطیل کردن روند اجرای پروژه متاسفانه این پروژه هنوز هم به اتمام نرسیده است.
این یک نمونه از طرح‌ها و پروژه‌هایی است که قربانی برخوردهای سلیقه‌ای مدیریتی شد، تدابیری که جز به هدر دادن بیت‌المال و عمر مردم چیزی به دنبال ندارد از دیگر پروژه‌هایی که اجرا شد ولی آن‌گونه که باید و شاید گره‌ای از مشکلات فاضلاب و آبگرفتگی شهر اهواز را حل نکرد پروژه خط انتقال فاضلاب خیابان انقلاب بود.
مدیریت بین بخشی
راه‌حلی برای برون‌رفت از بحران
طبق گفته کارشناسان امر شرایط جوی استان‌های جنوبی ایجاب می‌کند که بخشی از شبکه فاضلاب به صورت مجزا و تنها برای دفع آب‌های سطحی اجرا شود. زیرا در بارش‌های شهرهای جنوبی در بازه زمانی کوتاه به یک باره حجم زیادی آب از آسمان نازل می‌شود و همین موضوع شبکه فاضلاب را با مشکل روبه‌رو می‌کند.
قریب به ده سال پیش اغلب رسانه‌ها با برآوردی که از وضعیت شبکه موجود، اعتبارات تخصیصی و روند اجرا و به‌سازی فاضلاب در اهواز می‌دیدند پیش‌بینی بغرنج شدن مشکل در آینده و وقوع سونامی فاضلاب را کردند که این روزها مصادف با همان پیش‌بینی است.
اهواز امروز با 3 هزار کیلومتر خط فاضلاب که 50 درصد آن فرسوده است رو به رو است، و همین فرسودگی ریزش‌های مکرر شبکه و مشکلات بعدی را به دنبال دارد. علاوه‌بر کمبود اعتبار برای رفع مشکلات موجود، خسارت 460 میلیارد تومانی سیل هم بر لیست سیاهه معضل فاضلاب اهواز اضافه شد تا مصداق بارز قوز بالای قوز باشد.
از سوی دیگر جمع‌آوری آب‌های سطحی طبق قانون بر عهده شهرداری‌هاست، اما در طی سال‌های گذشته اقدام مثبت و مؤثری در این راستا صورت نگرفته است و تقریباً اهواز فاقد شبکه دفع آب‌های سطحی است. مطالعات پروژه دفع آب‌های سطحی اهواز نیز تاکنون به دلیل سهل‌انگاری صورت نگرفته است که باید با جدیت دنبال شود.
مشکلات فاضلاب اهواز با مقصر خواندن یک دستگاه
حل و فصل نمی‌شود؛ بلکه عزمی جدی و مشارکتی فرابخشی و فراسازمانی نیاز دارد.
شبکه فاضلاب موجود براساس سرانه جمعیتی، تنها توانایی دفع فاضلاب شهرهای درگیر با سیل اخیر را دارد و ظرفیتی برای دفع آب‌های سطحی در آن دیده نشده است. بنابراین با بارش باران‌های بیشتر قطعاً شهر دچار آبگرفتگی
خواهند شد.
خوشبختانه حمایت بی‌دریغ رهبری و دستور ایشان به رئیس‌جمهور درخصوص پیگیری مشکل فاضلاب اهواز بارقه‌های امید را در دل مردم برای پایان بخشیدن به این بیماری مزمن که سال‌هاست در تن این شهر ریشه دوانده روشن ساخته است.
رهبری در نامه‌ای رئیس‌جمهور را مسئول مستقیم پیگیری موضوع فاضلاب اهواز کردند و حتی اجازه برداشت از صندوق توسعه ملی را به وی داده‌اند. رهبری همچنین تأکید داشتند که هر سه ماه یک‌بار گزارش کار به ایشان ارائه شود و همین پیگیری نشان از اهمیت موضوع دارد.