پرستارى از منظر اسلام
مهدی جبرائیلی تبریزی
در نوشتار حاضر اهمیت و جایگاه پرستاری در آموزه‌های دینی و در سیره بزرگان الهی تبیین شده است که به مناسبت میلاد حضرت زینب(س) و روز پرستار تقدیم می‌شود.
* * *
ارزش و اهمیت شغل پرستاری
پرستارى بیمار از مصادیق «فعل معروف» و عملى مستحب است. و برای آن در صورت اخلاص در عمل و حسن نیت پاداش‌های بزرگی بیان شده است.در فرهنگ اسلامي و تعابير قرآني، آن هنگام كه پرستار براي ياري انسان نيازمندي تلاش مي كند و براي جلب رضاي پروردگار نيازهايش را برمي‌آورد، مثل آن است كه او را از مرگ رهايي بخشيده و با اين كار، موجبات خرسندي خداوند را فراهم كرده است؛ زيرا پرستاري كه با تلاش خويش جان مجروح يا بيمار ناتواني را نجات مي‌دهد و براي بهبودي وي فعاليت مي‌كند، به يقين او را زنده كرده است و هر كه فردي را زنده كند، مثل آن است كه همه انسان‌ها را زنده كرده و از مرگ نجات داده است. قرآن كريم در آيه 32 سوره مائده در اين‌باره مي فرمايد: «وهر كس انساني را از مرگ رهايي بخشد، چنان است كه گويي همه مردم را زنده كرده است».
ارزش و اهمیت این شغل مقدس را از منظر اسلام می‌توان از‌ترتب پاداش‌های دنیوی و اخروی بر آن، متوجه شد.
نکته مهمی که نباید از نظر دور داشت، اینکه در معارف دینی کمالات معنوی و ثواب‌های اخروی، منوط به عبادات مصطلح نیست. چرا که آیات و روایات به تواتر دلالت دارند که خدمت به خلق و غمگساری از دیگران، در سیر و سلوک معنوی و قرب به خداوند عاملی بی‌بدیل است.
حضرت صادق(ع) فرمود: «نشستن تو نزد بیمار (و مراقبت از او)، بهتر و بالاتر از نماز خواندنت در مسجد است».(1)
امام خمینی فرموده‌اند:«این شغل پرستاری از شغل‌های بسیار شریفی است که اگر چنانچه انسان با وظایف انسانی و شرعی خودش بکند، این یک عبادتی است که در فراز عبادت‌های درجه اول است.... پرستاری از بیمار امر بسیار مشکلی است. لکن خیلی ارزشمند است. اگر انسان بایک بیمار به‌طور محبت، به‌طور برادری، به‌طور خواهری، مراعات احوال او را بکند و این برای انجام یک وظیفه انسانی- الهی باشد از عبادات بسیار، ارزشمند است».(2)
بنابراین پیوند عرفان و معنویت با زندگی روزمره و رفتارهای هرکس، از افتخاراتی است که یک مسلمان با قصد و نیت خالصانه می‌تواند به هر بهانه‌ای به آن دست یابد و پرستار هم از این قاعده کلی و مهم مستثنی نیست. یعنی هم به وظیفه حقوقی خود عمل می‌کند و به ازای آن به اهداف اقتصادی می‌رسد و با نیت خالص به مراحل و مراتب بالای معنوی نائل می‌شود. این تفاوت در نگرش و بینش از امتیازات بسیار کلیدی و مهم اسلام است.
امام خمینی در مورد این نگرش، خطاب به پزشکان و پرستاران می‌فرماید:
«شما متوجه باشید که این شغل را خدای نخواسته آلوده نکنید به جهات مادی، به جهات دنیایی؛ که هم کار کرده باشید و هم اجر الهی نبرده باشید. شما کاری بکنید که این شغل شما الهی باشد، برای خدا باشد. منافات ندارد اینکه برای خدا باشد، لکن به شما هم مثلاً اجری بدهند، اینها منافات با هم ندارد. شما توجه داشته باشید به اینکه با این بیماران خوش‌رفتاری کنید، کمک کنید آنها را، دلجویی کنید از آنها. اینها افسرده هستند باید دلجویی کنید. این شغل از آن شغل‌های بسیار ارزنده است».(3)
اگر حضرت زینب(س) را الگوی پرستاران می‌دانیم؛ باید نگرشی فراتر از پرستاری ظاهری و جسمانی یک بیمار داشته باشیم. ابعاد معنوی و تبیین و تبلیغ ارزش‌های الهی و دفاع از حق و حقیقت بارزترین ویژگی آن حضرت بوده است. حفظ وقار و عزت خویش از یک طرف و توصیه به صبر در برابر مشکلات و ناملایمات و نیز ارتباط با خداوند در اوج مصیبت‌ها از دیگر پیام‌های مکتب زینبی است. وظيفه‌شناسي و مسئوليت‌پذيري هم در رفتارها و اقدامات ایشان مشهود و متجلی بوده است.
ايثار و فداكاري از دیگر ارزش‌هایی است که باید در مورد پرستاران مورد عنایت قرار بگیرد. اینها از آموزه‌های دینی است که باعث کمالات معنوی و اجر دنیوی و اخروی است.
پرستاری اولیاء الهی
یکی از دلایل اهمیت پرستاری این است که اولیاء الهی و انبیاء و اهل‌بیت(ع) از بیماران پرستاری می‌کردند که به چند نمونه اشاره می‌شود:
حضرت یوسف
امام صادق(ع) فرمود: «یکی از عواملی که موجب شد حضرت یوسف(ع)را فردی نیکوکار بدانند، این بود که در زندان به امر بیماران وپرستاری از آنان اهتمام می‌ورزید و از آنان مراقبت می‌کرد».(4)
بنابراین یکی از عوامل رشد و تعالی حضرت یوسف مراقبت از بیماران بوده است.
پیامبر اکرم(ص)
علی(ع) می‌فرماید: «شبی تب وجودم را فراگرفت وخواب را از من ربود. بدین جهت رسول خدا(ص) تا صبح نیز بیدار بود و شب را بین من و نماز تقسیم می‌کرد. پس از نماز نزد من می‌آمد و جویای حال من می‌شد و با نگاه کردن به من از وضعیت بیماری‌ام اطلاع می‌یافت و شیوه پیامبر تا طلوع صبح این چنین بود. پس از آنکه حضرت با اصحاب نماز گزاردند در حق من دعا کردند که خدایا! علی را شفا ده و سلامتی بخش که به‌خاطر بیماری‌اش تا صبح
نخوابیدم».(5)
حضرت علی(ع)
از امام حسین(ع) نقل شده است: وقتی فاطمه زهرا(س) دختر گرامی رسول خدا(ص) بیمار شد به علی(ع) سفارش کرد بیماری او را پنهان کنند و اجازه ملاقات به کسی ندهند. حضرت این‌گونه عمل کرد و خود عهده‌دار پرستاری از آن حضرت شد و أسماء ایشان را یاری می‌کرد».(6)
فاطمه(س)
در جنگ احد دندان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شکست و کلاهخود بر سر ایشان زخم وارد کرد، در آن هنگام فاطمه(س)خون جراحت پیامبر را می‌شست و علی(ع) با سپر آب می‌آورد، چون فاطمه مشاهده کرد خون بند نمی‌آید، تکه حصیری را سوزاند و خاکستر آن را روی زخم گذارد تا خون بند آید...گروهی از زنان از جمله فاطمه(س) و بعضی از زنان پیامبر اکرم آب و غذا بردوش حمل می‌کردند و به مجروحان جنگ آب می‌دادند و آنها را مداوا می‌کردند.(7)
حضرت زینب(س)
امام سجاد(ع) فرموده‌اند: «شبی که فردای آن پدرم به شهادت رسید، من نشسته بودم و عمه‌ام زینب در نزد من بود و ازمن به‌گونه‌ای نیکو پرستاری می‌کرد».(8)
مفضل نقل می‌کند که امام صادق(ع) فرمود: «همراه حضرت ولي‌عصر(عج) سيزده نفر زن هستند. عرض كردم براي چه؟ فرمود: اين زنان مجروحان را مداوا مي‌كنند و از بيماران پرستاري مي‌نمايند، چنانكه در عصر رسول خدا چنين مي‌كردند».(9)
نقش پرستاران درخدمت به بیماران در بیان روایات
در روایات به برخی از کارهایی که پرستاران در مورد بیماران می‌توانند انجام دهند، اشاره شده است:
تغذیه مناسب بیمار
و توان بخشی بیمار
شخص بیمار ممکن است به‌دلیل بیماری و حساسیت‌های روحی- روانی تمایل به نوع خاصی از غذا و یا خوراک متنوعی داشته باشد، در این حالت اگر پرستاری با صبر وحوصله خواسته او را اجابت کند، پاداش الهی نصیب او خواهد شد. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «هرکس غذای دلخواه مریض را به او بخوراند، خداوند از میوه‌های بهشت به او می‌خوراند».(10)
تقویت روحی
از عوامل مهم در بهبودی یک بیمار، توجه کامل پرستار به جنبه‌های روانی است، برخوردهای محبت‌آمیز، صبر و حوصله در شنیدن حرف‌های بیمار، تحمل در شنیدن ناله‌های بیمار، دادن امید بهبودی و بالا بردن روحیه به بیمار می‌تواند نقش مهمی در آرامش و تسکین درد وی داشته باشد.
نشستن بر بالین بیماری که چه‌بسا از زندگی قطع امید کرده و امیدوار ساختن او به آینده و زندگی و اینکه مرگ و زندگی به تقدیر الهی است و کسی نمی‌تواند زمان مرگ را برای دیگری تعیین کند می‌تواند سرنوست او را تغییر دهد.
بنابراین پرستاری را صرف مرهم نهادن بر زخمی و... معرفی کردن، نوعی اجحاف به مقام مقدس پرستاری است و شاید تأثیر معنوی و روانی او بیشتر و کاراتر از بعد جسمانی باشد.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «هرگاه بر بیمار وارد شدید، او را به سلامت و طول عمر امیدوار سازید، گرچه این امیدوار ساختن در قضا و قدر مؤثر نیست ولی بیمار را دلخوش می‌کند و باعث آرامش وی می‌شود».(11)
توسل به اهل‌بیت(ع)
پرستاران می‌توانند با توسل به اهل‌بیت(ع) در بالین بیماران، هم به آنها آرامش دهند و هم از آن ذوات مقدسه در جهت بهبودی و شفای بیماران استمداد جویند.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «یاد ما اهل‌بیت(ع)، شفای از تب، بیمارها و وسواس شک است».(12)
در این راستا دعا برای شفای بیمار هم در امیدواری او موثر است: پیامبر گرامی اسلام در عرصه خدمت به بیماران پیشگام بود، از آنان دلجویی می‌کرد، گاهی پرستاری آنان را به‌عهده می‌گرفت و برای سلامتی‌شان دعا می‌کرد.(13)
شرح داروهای مریض
و جنبه آموزشی پرستاری
فرد بیمار با توجه به درد جسمانی و اضطراب روحی و روانی و یا عدم هوشیاری لازم، شاید نتواند داروهای خود را به‌طور مشخص در زمان لزوم و یا به‌درستی و به مقدار لازم استفاده کند، بنابراین سفارش شده است که پرستاران به این مورد هم اهتمام داشته باشند که غیر از مزایای ظاهری، سبب لذت درونی هم می‌شود.
حضرت عیسی(ع) فرموده است: «بیمار از شنیدن توصیف‌های پزشک حاذق و شفابخش بودن داروها لذت می‌برد».(14)
رعایت حال بیمار
از روایات معلوم می‌شود که رفتارها و کنش‌ها و واکنش‌های پرستاران می‌تواند در روحیات بیماران تأثیر وضعی داشته باشند. بنابراین نباید با سخنان نسنجیده و رفتارهای ناشایست، موجبات رنجش خاطر بیمار را فراهم ساخت. رسول اکرم(ص) فرموده است: «بیمار را خشمگین نکنید و دلتنگ و غمگین نسازید».(15)
در توجیه این سفارش روایت شده است که بیمار از جمله کسانی است که دعا و نفرین او مستجاب می‌شود. امام صادق(ع) فرمودند: «دعای سه نفر مستجاب است؛ زائر خانه خدا، مجاهد در راه خدا و بیمار. مواظب باشید که او را عصبانی و دلتنگ نکنید».(16)
پاداش پرستاری
اشاره شد که جایگاه پرستاری از نوع پاداش‌های خداوندی به آنها قابل فهم است و البته این جزای الهی لزوما مادی و دنیوی نیست. هر چند غمگساری و گره‌گشایی از نیازهای بندگان خداوند آثار وضعی و برکات زیادی در زندگی و سرنوشت دنیوی همگان دارد. چنانکه در روایتی پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «هرکس به یک ناتوان جسمی یاری کند، خداوند او را در کارهایش یاری خواهد کرد».(17)
اما آنچه که مهم است نقش نیکی به مخلوقات در کمالات معنوی و نیز پاداش‌های اخروی است كه در قبال اين همه ايثار و مهرورزی به پرستاران داده می‌شود.
اهلیت بهشتی شدن
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «عيادت‌كننده مريض تا زمانی كه برگردد، در راه بهشت گام برمی‌دارد».(18)
با توجه به اینکه شغل پرستاری، نوعی عيادت بيمار است، پس در راه بهشت طی طريق می‌كنند.در نگاه دینی بهشت وجهنم همین الان وجود دارند و انسان مومن به طفیلی از بهشت اخروی در همین دنیا دست می‌یابد. چرا که کسب بهشت اخروی باید در همین دنیا و با اخلاق و رفتارهای حساب شده انجام گیرد. بنابراین اگر از این منظر نگاه کنیم؛ می‌توانیم هر لحظه یک پرستار را قدم زدن در بهشت تلقی کنیم.
بهشت، حاصل عمل و سبک زندگی مومنانه و صالحانه است و رفع حاجت مسلمان از بالاترین و برجسته‌ترین اعمال صالح به شمار می‌رود، در نتیجه برای رفع حاجت مسلمانی آن هم درحالت اضطرار و بیماری توسط پرستار، بهشت برایش وعده داده می‌شود. در روایتی از امام صادق(ع) هم آمده است: «هیچ مسلمانی حاجت مسلمان دیگری را روا نمی‌سازد، مگر اینکه خداوند تبارک و تعالی به او خطاب کند که پاداش تو به‌عهده من است و کمتر از بهشت برایت
نمی‌پسندم».(19)
پیامبر اکرم(ص) در سخن دیگری می‌فرماید: «هر کس به یک ناتوان جسمی‌یاری کند... در روز قیامت فرشتگانی را می‌گمارد تا در عبور از صحنه‌های قیامت و عبور از گودال‌های آتش- بدون اینکه آسیبی از دودها و سموم آن به او برسد- و در گذشتن از صراط به سوی بهشت او را با سلامت کامل و امنیت یاری دهند».(20)
مشمول رحمت و برکت الهی
طبق روایات؛ عیادت بیمار با دست بر صورت و یا دست در دست او گذاشتن هم محقق می‌شود. (21)بنابراین با یک احوالپرسی ساده هم می‌توان از پاداش آن بهره‌مند شد.
امام صادق(ع) در توصیه‌ای به پرستاران می‌فرماید: «مردم دو دسته‌اند: یک دسته مبتلا (به بیماری) هستند و دسته دیگر در سلامت به سر می‌برند. بنابراین، نسبت به مبتلایان مهر بورزید و از آنان دلجویی کنید و بر عافیت و سلامتی، خداوند را سپاس گویید».(21)
یک قانون کلی در نظام هستی وجود دارد با این مضمون: إرحم تُرحم(رحم کن تا به تو هم رحم کنند)؛ یعنی این نظام آفرینش بر اساس بده‌بستان است که هیچ چیزی در آن ضایع نمی‌شود و کسی که مهربانی و مهرورزی می‌کند، رحم و مهربانی عایدش خواهد شد.
محشور شدن با اولیاء
پیامبر اکرم(ص) در آخرین روزهای عمر بابرکت‌شان در مسجد مدینه فرمودند: «کسی که یک روز و یک شب، پرستاری بیماری را به‌عهده بگیرد، خداوند او را با ابراهیم خلیل(ع) محشور می‌کند و همچون درخشش برقی از صراط عبور می‌کند».(22)
این جزای اخروی و حشر با خلیل‌الله، نشانه این است که چنین کسی در این دنیا هم دوست خداوند بوده و در سلک دوستان خداوند قرار داشته است که در آخرت به مقام خلیل‌اللهی رسیده است.
پاک شدن گناهان
از رسول خدا روایت شده است که: «کسی که در برطرف کردن نیازهای مریض تلاش کند و نیاز او را برآورد، همانند روزی که از مادر متولد شده است از گناهانش پاک می‌شود».(23)
بر اساس آیات قرآن و روایات؛ گناهان مسلمان با استغفار و توبه مورد عفو واقع می‌شوند، اما در این روایت خدمت به مریض از چنان شأنیتی برخوردار شده است که این امر دلیل بر اهمیت مریض‌داری و پرستاری می‌باشد.
کوتاه سخن آنکه از منابع دینی چنین برداشت می‌شود که شغل پرستاری از جایگاه و اهمیت بسزایی برخوردار است و کمتر عملی می‌توان در آموزه‌های دینی پیدا کرد که دارای آثار دنیوی و اخروی این چنینی باشد. پس با این پرستاری و مراقبت از مریض به‌ویژه در شرایط حساس و حادّ فعلی کرونایی می‌توان با خلوص نیت و معامله با خداوند به پاداش‌های خداوندی نائل شد.
پی‌نوشت‌ها
________
1. الكافي (ط- الإسلاميهًْ)؛ ج4؛ ص545.
2 و 3. صحیفه امام، ج12، صص 285- 286
4. بحارالانوار، ج 12، ص 230.
5. همان، ج 43، ص 173.
6. همان، ج 43، ص 211.
7. مغازی، ج 1، ص 249.
8. ارشاد، شیخ مفید، ج 45، ص
9. دلائل‌الإمامهًْ (ط- الحديثهًْ)؛ ص484.
10و 11. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج78؛ صص 225 - 224.
12. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج2؛ ص145.
13. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج38؛ ص299.
14. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج14؛ ص310.
15و16. الكافي (ط- دارالحديث)؛ ج4؛ ص390.
17. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج8؛ ص166.
18. نهج‌الفصاحهًْ؛ ص562.
19. الكافي (ط- الإسلاميهًْ)؛ ج2؛ ص194.
20 بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج8؛ ص166.
21. تحف‌العقول؛ ص305.
22 و 23. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج73؛ ص368.