وقتی انسان چیزی را تجربه می‌کند، می‌تواند درباره آن در قالب نفی، اثبات یا شک، نظر قطعی در محدوده تجربیات بدهد که از آن به تجربیات مبتنی بر استقصای ناقص تعبیر می‌شود. مثلا پزشک داروساز با تکرار تجربیات در آزمایشگاه یا محیط بیرونی نسبت به تأثیر دارو بر بیماری تحقیق و پژوهش می‌کند و بر او معلوم می‌شود که مثلا فلان دارو می‌تواند فلان بیماری را درمان کند. در اینجا او به شکل اثباتی نظریه خویش را مطرح می‌کند؛ چنانکه بر اساس تکرار تجربیات به نتیجه‌ای دیگر می‌رسد و در قالب نفی می‌گوید: فلان دارو در درمان فلان بیماری تأثیری ندارد.
اما آیا دانشمند علوم تجربی می‌تواند چیزی را نفی یا اثبات کند که بیرون از دایره تجربه است و مثلا بگوید: دعا، صدقه، توسل و مانند آنها در درمان یا عدم درمان فلان بیماری تأثیر دارد یا ندارد؟
به‌نظر می‌رسد که علم تجربی تنها در محدوده تجربیات محسوس خویش می‌تواند اثبات یا نفی داشته باشد؛ و در بیرون از دایره تجربیات اصلا نباید اثباتا یا نفیا ورود پیدا کند؛ زیرا ابزار و اسباب برای تشخیص صحت و عدم صحت ندارد تا بتواند بگوید که دعا و صدقه تأثیر دارد یا ندارد؟
حتی او حق ندارد در این موارد بگوید که من تجربه‌گرا، در‌باره تأثیر دعا و عدم تأثیر آن شک دارم؛ زیرا وقتی بیرون از دایره تجربیات قرار می‌گیرد، همان‌طوری که اثبات و نفی نمی‌تواند بکند، همچنین حق ندارد بگوید من در تأثیر دعا و عدم تأثیر آن شک دارم.
بر این اساس، اگر کسی در پیری یا نازایی با دعا بخواهد بچه‌دار شود، پزشک تجربی نمی‌تواند بگوید که دعا تأثیر دارد یا ندارد یا درباره تأثیر آن شک دارم؛ زیرا این امور بیرون از دایره معلومات او قرار می‌گیرد و پزشک صادق کسی است که بگوید درباره این امور من نمی‌توانم هیچ نظری بدهم. پس تجربه‌گرایان باید به همان محدوده معلومات و ابزارهای آن بسنده کنند و در اموری که بیرون از دایره ابزارها و اسباب خودشان هستند، راه سکوت را در پیش گیرند و هیچ سخنی در راستای اثبات، نفی یا شک بر زبان نرانند؛ زیرا ورود این افراد به حوزه‌های بیرون از تجربیات به معنای ورود جاهلان و نادانان در امری است که به حوزه علمی ‌و معلوماتی آنان ارتباطی ندارد. بنابراین همان‌طوری که غیردانشمندان نمی‌توانند در علوم تجربی سخنی به زبان آورند؛ زیرا معلومات و ابزارهای آن را ندارند؛ همچنین دانشمندان علوم تجربی درباره امور غیرتجربی همچون فلسفه، وجود خدا، وجود عوالم غیرمادی، موجودات غیرمادی، تأثیر یا عدم تأثیر امور معنوی در عالم مادی نمی‌بایست سخنی در قالب تایید یا انکار یا شک بر زبان برانند؛ زیرا هر سخنی از سوی آنان به معنای سخن نادان و بی‌خرد در امری است که هیچ ربطی به حوزه دانشی او ندارد.
محسن گروسی