چالش‌های پیش روی بازار نشر در دوران قرنطینه- بخش پایانی
تغییر ماهیت کتابفروشیها خطری جـدی در عـرصۀ فرهنگ
ر- تیرگری
شبه‌کتاب‌ها و مراکز پخش آنها رقیبان تازه‌ای برای کتاب و کتابفروشیها هستند. انتشارات کتابهای دانشجویی و دانش‌آموزی با رقیبانی تازه رو‌به‌رویند که پا جای پای آنها می‌گذارند. شبه‌کتاب‌ها (به اصطلاح کمک درسی‌ها) با صرف هزینه‌های گزاف و تبلیغات گسترده در رسانه ملی، رسانه‌های کاغذی و رسانه‌های مجازی در حرکتی خزنده و حساب شده، ناشران واقعی عرصه علم و دانش و فرهنگ را از گردونه خارج می‌کنند.
بسته شدن کتابفروشیها یا تغییر کار برای آنها هشداری به جامعه است که کتاب و کتابخوانی در معرض فروپاشی قرار گرفته است و نیاز به حمایت کتاب‌دوستان دارد. اما باز بودن کتابفروشیها و فروش عمده و روزافزون شبه‌کتاب‌ها خطری است که کتاب و کتابخوانی را مورد تهدید قرار‌داده است.
کتاب‌فروشی‌های واقعی در سکوتی غمگنانه جای خود را به شبه کتابفروشیها می‌دهند. شبه‌کتاب‌هایی با عناوین دهان پرکن «معلم در خانه» و... دانش‌آموزان، دانشجویان و خانواده‌های آنها را به سوی خودجذب می‌کنند تا هر چه بیشتر «کتاب» این یار مهربان تنهاتر شود.
شبه‌کتاب‌ها یا کتابهای کمک‌درسی
شبه‌کتاب‌هایی که در قالب کمک‌آموزشی و کمک درسی برای دانشجویان و دانش‌آموزان منتشر می‌شوند با ادعای جایگزینی استاد و معلم وارد میدان شده‌اند.
کتاب کمک‌آموزشی کتابی است که در آن سؤالات و تمرین‌های زیادی براساس محتوای کتاب درسی آمده و تمرین‌ها از ساده به دشوار تنظیم شده باشد، اما متأسفانه به نظر می‌رسد که هدف کمک به بچه‌ها نیست. هدف به هر نوعی فروش این کتاب‌ها و منفعت‌طلبی است.
این روزها شاهد آن هستیم در حالی که کتاب‌فروشی‌های معتبر خالی از مشتری هستند و شمارگان (تیراژ) کتاب‌ها به شدت کاهش یافته و به کمتر از 500 الی 1000 نسخه رسیده است. شبه‌کتاب‌هایی با عنوان‌های کمک درسی و کمک‌آموزشی شمارگانی (تیراژ) بالای پنج الی شش هزار نسخه دارند.
کتاب‌فروشی‌های خیابان انقلاب و مقابل دانشگاه تهران که روزگاری قبله آمال اهل کتاب بود، امروز جایی برای فروش گسترده شبه‌کتاب‌های کمک‌درسی و کمک‌آموزشی شده‌اند.
کتابهای کمک‌درسی و کمک‌آموزشی اگر جایی برای عرضه در عرصه علم‌آموزی داشته باشند نباید پا جای پای کتاب‌فروشی‌های صاحب‌نام و نام‌آشنا بگذارند و جای آنها را تنگ و اشغال کنند. یعنی جایشان در خیابان انقلاب و مقابل دانشگاه تهران نیست. اینگونه کتاب‌ها اگر ارزش علمی و آموزشی داشته باشند باید در شمارگانی محدود منتشر شوند و در اختیار معلمان قرار گیرند تا یاور آنها باشند، اما در کمال تاسف این نوع کتابهای کمک‌درسی با تبلیغات گسترده‌ای که شبانه‌روز در رسانه ملی و... دارند؛ در مدارس دوره ابتدایی از پایه اول تا دوازدهم طرفداران بسیاری پیدا کرده‌اند.
کتابهای کمک‌درسی مفید یا مضر؟
مرکز اصلی آموزشی هر دانش‌آموزی «مدرسه» است، اما استفاده از کتابهای کمک‌درسی به شدت رواج پیدا کرده است و خانواده‌ها هزینه‌های سنگینی صرف خرید کتابهای کمک‌درسی می‌کنند.
ناصر کاوه معلم باسابقه دوره دبستان می‌گوید: «من از 20 سال پیش با عرضه اینگونه کتاب‌ها در میان دانش‌آموزان مخالف بودم. البته در آن سال‌ها کتاب‌هایی از این دست به این گستردگی نبودند. اینگونه کتاب‌ها دانش‌آموزان را به دو دسته زرنگ و تنبل تقسیم می‌کنند، اما از نظر من دانش‌آموز زرنگ و تنبل وجود ندارد. دانش‌آموز فعال و غیرفعال داریم. دانش‌آموز فعال از مدرسه که به خانه رفت غذایش را می‌خورد. استراحت کوتاهی می‌کند. تکالیف مدرسه‌اش را انجام می‌دهد و بعد می‌رود پی بازی کردن. اما دانش‌آموز غیرفعال حتی غذا خوردنش هم طبق برنامه نیست و یکسره وقتش را صرف بازی می‌کند. معلم باید کودک غیرفعال را به کودک فعال تبدیل کند. کودک فعال همان دانش‌آموزی است که با به کار‌انداختن ذهن و هوش خود مسئله‌هایی را که معلم خارج از کتاب درسی طرح کرده است، حل می‌کند و نیازی به اینگونه کتاب‌ها ندارد.»وی در ادامه می‌افزاید: «معلم باید اصل مطالعه و سطح سوادش بسیار بالاتر از کتاب درسی باشد. معلم هوشمند با سؤالات هوشمندانه خود دانش‌آموز را به سوی هوشمند شدن سوق می‌دهد. سؤال‌های خارج از کتاب درسی خوب است، اما به شرطی که خود معلم بر اساس مطالعه بسیار آنها را طراحی کرده و از جایی برداشت نکرده است. معلم نباید بین دانش‌آموزان فرقی بگذارد. من به دانش‌آموز نمره نمی‌دهم. دانش‌آموز خودش نمره می‌گیرد. دانش‌آموز بیاموزد برای موفق شدن در هر کاری باید به آن کار عشق بورزد و این عشق به «داشتن» را معلم باید در او ایجاد کند.»
این فرهنگی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «به راستی چه بلایی بر سر شیوه آموزشی در مدارس ما آمده است؟ آیا کتابهای درسی به‌اندازه کافی جامع و کامل نیستند؟ آیا معلم آموزش لازم را در مدرسه ارائه نمی‌دهد؟ آیا بچه‌های ما باهوش‌تر شده‌اند و معلم توان پاسخگویی به سؤالات تک‌تک آنها را ندارد؟ چه عاملی باعث گسترش دور از انتظار آن دسته از کتاب‌ها شده است؟ آیا روش تدریس پیچیده شده است و دانش‌آموز برای فهم راحت‌تر نیاز به اینگونه کتاب‌ها دارد، یا نظارت بر انتشار چنین کتاب‌هایی کم‌رنگ شده است؟»
جای خالی کتابهای غیردرسی
در برنامه دانش‌آموزان
تست زدن در دوره ابتدایی چه معنایی دارد؟ پیش از این دانش‌آموزان در سال‌های آخر دبیرستان در کلاس‌های آمادگی کنکور با تست زدن آشنا می‌شدند. حالا چه شده است؟ تا این‌اندازه ایجاد رقابت چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ کتابهای غیردرسی چون قصه، شعر و داستانی که ذهن، تخیل و تفکر دانش‌آموز را پرورش دهد و شکوفا می‌کند در این آوردگاه چه
جایگاهی دارد؟
«سهیلا کاوه» معلم پایه ششم دبستان در پاسخ به این سؤال که آیا کتابهای درسی به‌اندازه کافی جامع و کامل نیستند که خانواده‌ها و دانش‌آموزان به اینگونه کتاب‌ها روی می‌آورند؟ می‌گوید:
« کتابهای درسی جامع و کامل هستند، اما فراتر از آن معلم باید با دادن تمرین‌های خارج از کتاب درسی دانش‌آموز را وادار به تحرک کند. خانواده‌ها اغلب در سایه تبلیغات گسترده گاه بدون دخالت مدرسه اینگونه کتاب‌ها را با صرف هزینه‌های گزاف برای فرزندان خود تهیه می‌کنند. در کلاس ما هم دو نفر از دانش‌آموزان اینگونه کتابهای کمک درسی را خریده بودند و برای رفع اشکال و فهم بیشتر به من مراجعه کردند؛ اما من به شاگردانم و خانواده‌هایشان توصیه تهیه چنین کتاب‌هایی را ندارم، چرا که با طراحی مسئله‌های بسیار خارج از کتاب درسی دیگر وقتی برای آنها نمی‌گذارم تا صرف اینگونه کتاب‌ها بکنند. در عصر حاضر که دانش‌آموزان خانه‌نشین شده‌اند و ممکن است به معلم و کلاس‌های آنلاین و شبه آموزش تلویزیون دسترسی نداشته باشند، اینگونه کتاب‌ها تا حدی می‌تواند مفید باشد.»
«سامان» دانش‌آموز پایه دوازدهم که طرفدار استفاده از اینگونه کتاب‌ها است، در رابطه با بهره‌گیری از کتابهای کمک آموزشی به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: « من خودم را برای شرکت در آزمون کنکور آماده می‌کنم یا باید به کلاس کنکور بروم و یا با استفاده از این کتابهای کمک آموزشی با نحوه تست زدن و پاسخ به سؤالات کنکور آشنا شوم. متاسفانه هزینه تهیه این کتاب‌ها بسیار سنگین است و همه بچه‌ها توان خرید آن را ندارند. اینگونه کتاب‌ها بسیار متنوع هستند و تمامی آنها را نمی‌شود خرید. من هم در حد توان از این کتاب‌ها استفاده می‌کنم. من برای آمادگی در آزمون کنکور فقط به این کتاب‌ها اکتفا نمی‌کنم. اول از همه به کتابهای درسی توجه دارم، تمام کتاب‌هایی که در طی این سال‌ها خونده‌ام.»
نگاه به کتاب خوب از چند زاویه
به باور اغلب نویسندگان نوشتن یک کار طاقت‌فرسا، اما جذاب و لذت‌بخش است. نویسنده‌‌ای که بتوانند ذهن، تخیل، اراده و تفکر مخاطب را ارتقا بخشد، در کارش موفق بوده است.
علیرضا گودرزی نویسنده کتاب «نیاز به بیداری» در برداشت خود از نویسندگی می‌گوید:
«نویسندگی نوعی تخلیه اطلاعات و آگاهی فرد و یا هوشمندی یک انسان در برابر جامعه خود می‌باشد و این موضوع می‌تواند جنبه‌های مختلفی داشته باشد. مسائلی همچون تجربه و شناخت می‌تواند یک فرد متفکر را به سوی تخلیه اطلاعات ذهنی خود هدایت کند، پس برای رسیدن به قدرت قلم نیاز اول هوشمندی است.»
وی همچنین در پاسخ به این سؤال که کتاب خوب چگونه کتابی است؟ می‌گوید: « اولا از آنجایی که هر انسانی نگاه متفاوتی به زندگی دارد، پس می‌توانیم نتیجه بگیریم هر انسانی تنها به قسمت محدودی از ابعاد زندگی و جهان واقف می‌شود و از این رو هر شخصی از نگاه خود به جهان می‌نگرد. پس نمی‌توان به صورت قطعی گفت که یک کتاب خوب چگونه کتابی است؟ زیرا هر انسانی سلیقه‌ای متفاوت با دیگران دارد. از نظر من کتابی ارزشمند است که توانایی پاسخ به سؤالات ذهن ما را داشته باشد و یا در ذهن مخاطب بتواند سؤالات متعددی ایجاد کند. کتاب می‌تواند تاثیرات متفاوتی روی افراد داشته باشد. از این جهت باید به کتاب‌هایی مراجعه کند که نویسنده آن ذهن خلاق داشته باشد و با موضوع خود چالش‌های زیادی برای ذهن مخاطب ایجاد کند که نیاز اول آن آگاهی است.»
مشق کتابخوانی در دوران قرنطینه
کتابی برای خواندن انتخاب کنید. کتابی تازه یا همان کتابی که پیش از این خوانده‌اید و گوشه ذهنتان هنوز درگیر آن است. این بار با دقت بیشتری بخوانید. گویا برای اولین بار است که آن را در دست گرفته‌اید. بعد از خواندن کتاب در کتابچه‌ای که پیش از این تهیه کرده‌اید نام کتاب، نویسنده، مترجم، ناشر، سال نشر، نوبت چاپ و قیمت را یادداشت کنید. سپس خلاصه‌ای کوتاه از کتاب را بنویسید و در نهایت آنچه را که از کتاب برداشت کرده‌اید را در چند سطر بنویسید و این یادداشت کوتاه را در صفحات اجتماعی با دوستان خود به اشتراک بگذارید.
برای فرزند دلبندتان کتابی تهیه کنید و از او بخواهید که بعد از خواندن کتاب آن را برای شما تعریف کند. سخنان شیرینی که بر زبان فرزندتان جاری می‌شود و چون نوای موسیقی دلنشین و شنیدنی است؛ ضبط کنید و در شبه‌های اجتماعی با دوستان‌تان به اشتراک بگذارید.
یلدا در راه است. برای دورهمی‌های ارزشمند در فضای مجازی خود را آماده کنید. کتابی دیگر انتخاب کنید و علاوه‌بر رعایت موارد یاد شده، کمی دید خود را گسترش دهید. عنوان کتاب، نام نویسنده و ناشر را به خاطر بسپارید و همچنین به طراحی روی جلد و صفحه‌بندی کتاب هم توجه کنید.»