امین‌الاسلام تهرانی
یادداشت پیشِ رو نگاهی کوتاه می‌اندازد به اتحادی ناشناخته که می‌تواند پیامدهایی جدی داشته باشد. «شینزو آبه»، نخست‌وزیر مستعفی ژاپن که چندی پیش جای خود را به هم‌حزبی‌اش «یوشی‌هیده سوگا» داد، در دوران نسبتاً طولانیِ نخست‌وزیری خود طرحی را پیشنهاد کرد که شاید ناخواسته سنگِ بنایی برای یک اتحاد از سنخِ «ناتو» در شرق آسیا باشد. گروهی غیررسمی که «کوآد (Quad)» خوانده می‌شود، متشکل از آمریکا، هند، استرالیا و ژاپن که قصد دارد با افزایش همکاری نظامی، سیاسی و تجاری، اتحادی را بنا نهد تا بلکه مانع از رشد روزافزونِ نفوذ چین در منطقه آسیای شرق و اقیانوس آرام شود.
این اتحادِ مولودِ وحشت از چین توسط آبه پیشنهاد و در سال ۲۰۰۷ میلادی به طور غیررسمی آغاز شد. کوآد حتی یک رزمایش دریایی مشترک در اقیانوس آرام با شرکت هر چهار کشور از سه قاره برگزار کرد، اما همان‌طور که بی‌فروغ آغاز شده بود، همچنان بی‌فروغ ماند، تا جایی که استرالیا سال 2008 از این اتحاد خارج شد. از این رو دولتِ این اتحاد مستعجل می‌نمود که آغاز نشده، پایان یافته است.
همچنان شاید کارشناسان بگویند: «آن‌چه این کشورها را به هم نزدیک کرد نه دوستی و منافعِ ایجابی که دشمنی با چین بود. از سوی دیگر این ترکیب گرچه کم تعداد است اما بسیار ناهمگون است. ژاپن، هند و استرالیا گرچه از دو قاره‌اند، ولی به هر حال در منطقه مورد مناقشه حضور دارند، اما آمریکا به این سه کشور وصله شده است و همین دو نکته ضعفِ بنیادینِ این اتحاد را نمایان می‌کند. افزون بر این دو نکته تفاوت محتمل دولت‌های آینده ژاپن و آمریکا نیز به آینده در ابهامِ این اتحاد می‌افزاید.»
اما برای پاسخ به این نظر باید توجه داشت آن‌چه این اتحاد را قوام می‌بخشد –همان‌طور که در بالا نیز تصریح شد– ترس از پیشروی‌های چین است و این روزها چین هم در دریای چین جنوبی فعالیت‌های خود را شدت بخشیده، هم رویارویی‌اش با آمریکا غلیظ‌تر از گذشته شده، هم مناقشات مرزی‌اش با هند تشدید شده و هم مشکلات سیاسی و اقتصادی‌اش به استرالیا صادرات این کشورِ اقیانوسیه را به شدت کاهش داده است، پس علتِ غاییِ این اتحاد که رویارویی با چینِ در حالِ پیشروی است، همچنان موجود است. همچنین در پاسخ به واپسین سخن منتقدان باید گفت که تاکتیک‌های ژاپن و آمریکا کم و بیش تغییر می‌کند (دولت ژاپن که تغییر کرد و تغییر در دولت آمریکا نیز محتمل است) اما استراتژی‌های آنان در قبال چین چندان متفاوت نخواهد بود.
پس باید منتظر بود تا این اتحاد دوباره سر برآورد، چنان‌که قرائنی این پیش‌بینی را تأیید می‌کند. هند قصد دارد از استرالیا برای شرکت در رزمایش سال آینده در اقیانوس هند دعوت کند. معاون وزیر خارجه آمریکا نیز در اوایل این ماه میلادی گفت که کوآد در نظر دارد تا با برگزاری جلسه‌ای در دهلی در اواخر اکتبر (ماه آینده) این اتحاد را بر اساس منافع مشترک –شما بخوانید دشمن مشترک– رسمی کند.
حال، آیا باید نگران این اتحاد بود؟ چنان‌که برخی کارشناسان یادآور شده‌اند، این اتحاد شبحی از سنخِ ناتو است، ناتوی دیگر این بار نه در آتلانتیک بلکه در شرق آسیا و نه از ترس شوروی بلکه از ترس چین. همان‌طور که ناتو عالم سیاست را به شدت نظامی کرد و حالا هم که کشوری به نام شوروی از اقلیمِ و جو محو شده باز آن جَوِ نظامی برجاست، باید انتظار داشت، این اتحاد نیز همین مسیر را برود. برای اینکه ادعای ما روشن‌تر شود باید توجه کرد که مطلعِ این اتحاد رزمایشِ نظامی 2008 بود و چیزی که دوباره استرالیا جدا شده را باز می‌گرداند، رزمایش نظامیِ سال آتی است. این اتحاد هر چه قدر بیشتر پیش رود، بیشتر به تیمی برای آمریکا شبیه می‌شود تا اتحادی برابر، چنان‌که ناتو به سمتی رفته است که همه اعضایش باید هزینه تصمیمات آمریکا را بپردازند، می‌توان حدس زد کوآد هم به جایی می‌رسد که ابزار آمریکا خواهد بود.