معصومه نصیری
طی هفته‌های اخیر کلیدواژه «شبکه ملی اطلاعات» پیرو تذکر و تلنگر رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای هیئت دولت، بارها شنیده و خوانده شده است. نکته‌ای که ضرورت تحقق آن سبب شده بود در اواخر سال ۱۳۸۴ بحث آن با هدف کاهش وابستگی به شبکه جهانی اینترنت مطرح و همان سال هیئت دولت مقرر کند که شبکه ملی طی سه سال به بهره‌برداری برسد و طراحی‌های کلی شبکه نیز انجام شود.
سند «ضرورت و تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات»
در همین راستا و با توجه به الزامات سند چشم انداز بیست ساله در سال ۱۳۸۹ موضوع شبکه ملی اطلاعات به صورت جدی‌تر مطرح شد، به طوری که کلیات موضوع در ماده ۴۶ برنامه پنجم توسعه مطرح و تصویب شد، اما متاسفانه خروجی کار با تأخیر مواجه شده است. البته سوم دی ماه ۱۳۹۲ نیز سند «ضرورت و تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات» در شورای عالی فضای مجازی مصوب و وزارت ارتباطات نیز مجری پیاده‌سازی آن شد. سندی که براساس آن ایجاد شبکه‌ای متشکل از زیرساخت‌های ارتباطی با مدیریت مستقل کاملاً داخلی، شبکه‌ای حفاظت شده نسبت به اینترنت و شبکه‌ای با امکان عرضه انواع محتوا و خدمات ارتباطی سراسری برای آحاد مردم با تضمین کیفیت، باید در دستور کار قرار گرفته و پیاده‌سازی می‌شد.
موضوع مهم شبکه ملی اطلاعات در لایحه برنامه ششم توسعه نیز در دو ردیف از ماده ۱۷ صراحتاً به حفظ یکپارچگی شبکه ملی اطلاعات مورد تاکید قرار گرفت که بر اساس آن، به منظور توسعه دولت الکترونیک و حفظ یکپارچگی شبکه ملی اطلاعات و افزایش بهره‌وری زیرساخت‌های ارتباطی کشور، دستگاه‌های اجرایی و نهادهایی که دارای شبکه ارتباطی مستقل هستند برای استفاده اختصاصی در قلمرو فعالیت‌های داخلی دستگاه مربوط مجاز بوده و برای ارائه خدمات ارتباطی بر بستر شبکه ملی اطلاعات به سایر‌اشخاص حقیقی و حقوقی ملزم به اخذ مجوز از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات هستند.
همچنین تمامی دستگاه‌های اجرایی و نیروهای نظامی و انتظامی نیز موظف هستند در تولید سامانه‌های الکترونیکی خود، اقلام اطلاعاتی و آمار ثبتی موضوع قانون مرکز آمار ایران مورد نیاز برای ایجاد نظام جامع آمارهای ثبتی و شبکه ملی آمار ایران را ایجاد و حداکثر تا پایان سال سوم برنامه امکان بهره‌برداری الکترونیکی و برخط آن را بر بستر شبکه ملی اطلاعات برای مرکز آمار ایران فراهم کنند. مرکز آمار ایران مکلف است اقلام آمار ثبتی و استانداردهای تولید آن را حداکثر ظرف ۹ ماه برای هر یک از دستگاه‌ها تهیه و به آنها ابلاغ کند.
دروغ‌ها و بی‌مهری‌ها درباره شبکه ملی ارتباطات
اما علیرغم این تاکیدات و مصوبات و تشریح ضرورت‌ها و بایدها، چرا سکان‌دار ارشد کشور همچنان معتقدند ما در این زمینه عقب هستیم و از پیشرفت کارها رضایت ندارند؟ اساساً ما از چه چیزی عقب هستیم و چرا عقب هستیم؟ چرا عزم‌ها برای تحقق این هدف مهم آنچنان که باید جزم نیست و چرا حالا که برخی مسئولان سودای مشابهت و تبعیت از برخی کشورها را دارند، در این زمینه نیم‌نگاهی به تجربه و اقدامات سایر کشورها ندارند؟ چرا ما درباره موضوع «شبکه ملی اطلاعات» علاوه‌بر شبهه کارشکنی و کم‌کاری، با دروغ‌های بزرگ و عمدی و ارائه گزارش‌های نه‌چندان دقیق مواجه هستیم و اساساً چرا همواره تا سخن از این موضوع می‌شود، به‌جای پرداختن به مزایای آن، شروع به بیان معایب، آن‌هم در جهت دادن آدرس غلط به مخاطبان می‌کنیم؟ اصلاً شبکه ملی اطلاعات چه چیزی هست و چه چیزی نیست؟ در این زمینه چه اطلاعاتی به مخاطب داده شده و کجا را از او پنهان کرده‌ایم؟
به‌عنوان مثال مخاطب نمی‌داند که طبق مصوبات ذکر شده، این شبکه باید در زمینه‌های زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور، استقلال، مدیریت، خدمات، سالم‌سازی و امنیت و تعرفه و مدل اقتصادی راه‌اندازی شود و متاسفانه همه آنچه به او منتقل شده ترس از محدود شدن و قطع ارتباط جهانی است که این بزرگ‌ترین دروغ در زمینه شبکه ملی ارتباطات
است.
شبکه ملی ارتباطات و حرکت به سوی استقلال
شبکه ملی اطلاعات بر استقلال تاکید دارد و امروزه بر هیچ‌کس پوشیده نیست که استقلال در زمینه‌های مختلف از فاکتورهای جدی قدرت کشورها محسوب می‌شود. امروز دیگر قدرت، در کشورگشایی جغرافیایی نیست و این کشورگشایی‌ها، استعمارها و استثمارهای مجازی و شبکه‌ای هستند که همچون موریانه پایه‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی کشورها را از بین می‌برند. این استقلال باید ذیل شبکه‌ای با امکان عرضه انواع محتوا و خدمات ارتباطی سراسری برای آحاد مردم با تضمین کیفیت صورت گیرد. متاسفانه در همین گام نخست شاهد هستیم که نه در حوزه محتوا و نه در حوزه خدمات استقلال مدنظر و لازم و کافی محقق نشده است.
در گام دیگر مخاطبان باید بدانند شبکه ملی اطلاعات باید شبکه‌ای با قابلیت عرضه انواع خدمات امن اعم از رمزنگاری و امضای دیجیتالی به کلیه کاربران، شبکه‌ای با قابلیت برقراری ارتباطات امن و پایدار میان دستگاه‌ها و مراکز حیاتی کشور و شبکه‌ای پرظرفیت، پهن باند و با تعرفه رقابتی شامل مراکز داده و میزبانی داخلی باشد. به بیان ساده‌تر، در سند الزامات شبکه ملی اطلاعات مقرر شد تا شبکه‌ای زیرساختی مبتنی بر پروتکل IP به نحو مطلوب و مطمئن، تأمین‌کننده کلیه نیازهای ارتباطی برای انواع ذینفعان ایرانی باشد تا متناسب با نیازهای کاربران، خدمات بومی و اختصاصی روی این شبکه قابل ارائه و دریافت باشد.
این مهم نه تنها در ایران و ذیل شبکه ملی اطلاعات، بلکه در بسیاری از کشورها مورد توجه جدی است. اساساً امروز بزرگ‌ترین ترس ایالات متحده تأمین امنیت سایبری در همین حوزه‌هاست و برای همین هم این کشور نخستین ایجاد‌کننده شبکه ملی اطلاعات با عنوان «زیرساخت ملی اطلاعات» بوده است.
نکته مهم دیگر که در این زمینه مورد تاکید بوده است تعامل‌پذیری شبکه ملی اطلاعات با شبکه اینترنت از طریق گذرگاه‌های ایمن مرزی است که براساس آن مقرر شده تا اتصال در این شبکه به‌گونه‌ای باشد که مسیریابی درخواست‌های دسترسی داخلی برای اخذ اطلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می‌شوند از طریق خارج کشور انجام نشود. در همین حال ترافیک در داخل کشور مدیریت شده و نیاز به خروج ترافیک به خارج از کشور احساس نشود. نکته‌ای که آنگلا مرکل نیز بر آن تاکید کرده و گفته بود با ایجاد این شبکه، ایمیل‌ها و سایر اطلاعات اروپا از مسیر آمریکا عبور نخواهد کرد و از این موضوع به‌عنوان یکی از اقدامات دارای اولویت کشورش و اروپا عنوان کرده بود. این شبکه باید دارای پوشش کشوری خدمات پهن باند باشد تا خدماتی همچون دولت، سلامت، تجارت و آموزش الکترونیک با ظرفیت‌های بومی برای مردم قابل دسترسی باشد. در زمینه استقلال این شبکه نیز موضوع عدم اتکا به شبکه‌های خارجی، اختیار کامل فنی و ایجاد ظرفیت برای شکل‌گیری خدمات بومی در لایه‌های مختلف مورد توجه است.
البته امروز عده‌ای از مدافعان وضعیت فعلی می‌گویند هم‌اکنون شبکه ملی اطلاعات با مدیریت مستقل کاملاً داخلی در حال فعالیت است و در حال حاضر امکان عرضه انواع محتوا و خدمات ارتباطی سراسری برای آحاد مردم روی این شبکه وجود دارد که در زمینه تضمین کیفیت اگرچه در برخی خدمات با اختلالات مقطعی همراه است، اما این مشکل نیز در حال حل شدن است.
آنها بر این باورند که این شبکه در زمینه ارتباطات امن و پایدار میان دستگاه‌ها و مراکز حیاتی کشور به پایداری رسیده است. با این وجود از میان محورهای مورد تاکید در سند الزامات شبکه ملی اطلاعات، قابلیت عرضه انواع خدمات امن اعم از رمزنگاری و امضای دیجیتالی به کلیه کاربران و امکان تعامل مدیریت شده با اینترنت، هنوز به‌صورت کامل تضمین نشده
است.
لزوم توجه به امنیت سایبری
اما مسئله مهم که از آن غفلت می‌شود اینجاست که هر لحظه تعلل در توفیق برای تحقق و پیاده‌سازی کامل یا متناسب شبکه ملی اطلاعات به معنی خسارت‌های غیرقابل جبران است. بحث امنیت سایبری، مباحث امنیت داده‌ها و اطلاعاتی کاربران، مباحث مرتبط با محتوا و تهاجم محتوایی که در این بستر در حال رخ دادن است و بی‌پناهی مخاطبان در فضای رها شده شبکه‌ای و مجازی همان چیزی است که باعث شده است امام جامعه ابراز نارضایتی کنند و تلویحاً تاکید کنند دلخوش به اقدامات اندک در این زمینه نباشید. این فضا با سرعت در حال حرکت است و منتظر حصول نتیجه برای حرکات لاک‌پشتی نمی‌شود. در این فضا مسئله شناسی و اولویت‌بندی دارای اهمیت است. اینکه پست هوایی را بر موضوع مهم شبکه ملی اطلاعات ارجحیت دهیم و از آن به‌عنوان سورپرایز یاد کنیم یعنی به‌عنوان نهاد مسئول برای تحقق این امر و ایجاد استقلال در زمینه اینترنت، در خوش‌بینانه‌ترین حالت در مسئله شناسی ضعف جدی داریم و هنوز نمی‌دانیم که نیاز کشور، مخاطب و الزامات قانونی کجا هستند برای همین هم هست که در فضای رسانه‌ای دشمن مشغول هستیم و خودمان حتی از همین شبکه‌ای نصفه و نیمه موجود برای کنشگری بهره نمی‌بریم.
به هر حال شبکه ملی اطلاعات به‌عنوان زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور یکی از مهم‌ترین پروژه‌های ملی در عرصه فضای مجازی به شمار می‌آید که تحقق آن بنابر ضرورت‌های ملی همچون «ارائه خدمات زیرساختی پیشرفته» و «بهره‌مندی از مزایای زیست‌بوم ملی فضای مجازی» در کنار «حفاظت از اطلاعات و ارتباطات کاربران ایرانی»، در اسناد بالادستی نظام الزام شده است.
شبکه‌ای که از جمله اهداف مهمش تأمین امنیت کاربران و ارائه اینترنت سریع و ارزان است. چرا این دو مهم هستند؟ موضوع امنیت کاربران به‌عنوان پروتکل‌های مصوب در بسیاری از کشورها پیگیری و خط قرمز جدی آنها محسوب می‌شود. همانگونه که در حوزه فیزیکی این مسئله مهم است که امنیت مشتریان در بانک‌ها هنگام تبادل تأمین شود، در فضای اینترنت که امروز جایگزین فضاهای فیزیکال است نیز دارای اهمیت است. امنیت جسمی افراد در جوامع مهم است و امروز امنیت روانی جوامع با همین فضاها در حال تهدید و از بین رفتن است و اساساً مبحث تأمین امنیت موضوع مهم و کارویژه شبکه ملی اطلاعات است. شبکه ملی اطلاعات این امکان را فراهم می‌کند که تهدیدکنندگان و از بین برندگان اقسام امنیت را در کشور محدود و مسلوب کند تا شهروندان فضای اینترنت فعالیت و زیست بی‌مخاطره‌ای داشته باشند. بنابراین بحث تأمین و حفظ امنیت حیاتی است تا جایی که موسسه آمریکایی هوور در گزارشی می‌نویسد که منافع حیاتی آمریکا بیشتر از سوی سه نوع حمله سایبری مورد تهدید مستقیم قرار می‌گیرند. این حملات عبارت است از: ۱) سرقت‌های گسترده سایبری از سرمایه‌های فکری که می‌تواند به رقابت اقتصادی ملی آسیب وارد کرده و موجب تضعیف منبع قدرت آمریکا شود، ۲) حملات سایبری علیه ارتباطات نظامی و عملیاتی که می‌تواند موجب مختل شدن ظرفیت‌های کشور در انجام حملات و یا دفاع از خود شود، ۳) حملات سایبری به زیرساخت‌های حیاتی و بسیار مهم که می‌تواند موجب بروز اختلالات گسترده و عظیم در اقتصاد و جامعه آمریکا شود.
اهمیت «استقلال شبکه»
در شبکه ملی اطلاعات
«شبکه ملی اطلاعات» بر اساس تحقق هدف مهم «استقلال شبکه» در سه لایه «زیرساخت»، «خدمات و کسب‌وکارها» و «محتوا» باید پیگیری و محقق شود. زیر ساخت قوی و تأمین‌کننده اصل استقلال باید امکان ایجاد مراکز داده به منظور میزبانی داده‌های داخلی، افزایش سطح دسترسی عمومی به شبکه، افزایش تاب‌آوری شبکه از طریق ایجاد رینگ در اتصالات داخل شبکه و... را فراهم آورد همان نکته‌ای که کمیسیون سولاریوم فضای مجازی آمریکا در سال گذشته میلادی خطاب به کنگره اعلام کرد که باید کمیته دائمی امنیت سایبری را برای ایجاد یکپارچگی برای مدیریت این حوزه در سنا ایجاد کند و موظف است که آژانس امنیت سایبری و امنیت زیرساختی را تا تاب‌آوری ملی زیرساخت‌های اساسی تقویت کرده و ایمنی بیشتر اکوسیستم سایبری را به ارمغان بیاورد.
در بخش خدمات و کسب‌وکارها علاوه‌بر ایجاد زمینه‌های لازم برای فعالیت و تعامل و تبادل این بخش‌ها می‌توانند علاوه‌بر حفظ و افزایش استقلال خدمت‌رسانی به شهروندان، با حضور در بازارهای جهانی و منطقه‌ای به اصلی‌ترین منبع تاثیرگذاری یا صادرات داده نیز تبدیل شوند. یکی از مهم‌ترین بخش‌های شبکه ملی اطلاعات که از آن عقب هستیم موضوع محتوای بومی و داخلی مورد استفاده است. تحقق این بخش بدون تحقق دو بخش دیگر اساساً بعید و یا ناقص خواهد بود. سلطه محتوایی غیر بومی و در عین حال احاطه محتوای افکار عمومی داخلی با محتوای خارجی همان چیزی است که نگران‌کننده است.
نگاهی به وضعیت شبکه ملی اطلاعات
در سایر کشورها
هر چند بسیاری از کشورها بعد از افشاگری‌های اسنودن به فکر تحقق شبکه ملی اطلاعات در خاک خود افتادند، امروز این مهم به جهت انواع تهدیدات جدی سایبری از هک حساب‌های دولت‌ها تا ورود به حساب کاربران و لشکرکشی فیک نیوزها جهت مهندسی افکار عمومی موضوعی جدی‌تر شده است و آنها که پیش از این هوشمندانه رفتار نکردند، امروز تعلل نکرده و گام‌های جدی برداشته‌اند. روزنامه گاردین در سال ۲۰۱۳ اعلام کرد که به دنبال افشاگری‌های ادوارد اسنودن در زمینه جاسوسی سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس از اطلاعات صنعتی و نقض حریم خصوصی شهروندان کشورهای دیگر، تفکیک ترافیک داخلی از ترافیک خارجی در دستور کار بسیاری از کشورهای دنیا قرار گرفته است. این موضوع حتی باعث شد کشورهایی همچون آلمان و برزیل نیز در همان سال به دنبال آن باشند که تدابیری اتخاذ کنند که داده‌هایی که مبدأ و مقصدشان خود این کشورهاست از داخل خود این کشورها عبور کند تا از مبادی و محل‌هایی که سازمان اطلاعات آمریکا در آنها به جاسوسی می‌پردازند این مهم را صدر اعظم آلمان در دیدار خود با رئیس‌جمهور فرانسه مطرح کرده و پیشنهاد ساخت شبکه ارتباطی اختصاصی اروپایی را برای جلوگیری از جاسوسی آمریکا ارائه کرده بود. به گفته آنگلا مرکل با ایجاد این شبکه، ایمیل‌ها و سایر اطلاعات اروپا از مسیر آمریکا عبور نخواهد کرد.
شبکه ملی اطلاعات در هند ذیل شبکه ملی دانش و در برزیل تخت عنوان شبکه سلامت پیگیری شده است. رئیس‌جمهور برزیل گفته بود باید یک شبکه کاملاً بومی برای خودمان ایجاد کنیم. وی حتی معتقد بود داشتن دیتاسنتر (مرکز داده) برای خود به‌تنهایی کافی نیست و حتی باید راهی برای استفاده نکردن از تجهیزات سوئیچ و روتر سیسکو نیز پیدا کنیم. (سیسکو یک تولیدکننده بزرگ تجهیزات شبکه در آمریکا است.)
یا دولت ژاپن از سال دو هزار میلادی مقدمات شبکه‌ای ملی را بر مبنای شبکه ارتباط از راه دور بسیار قوی با پهنای باند ایجاد کرد و هم‌اکنون ژاپنی‌ها از داشتن سریع‌ترین خدمات پهنای باند جهان و با صرف کمترین هزینه برای آن، بسیار راضی هستند.
شبکه ملی در کشورهایی مانند کره جنوبی و استرالیا نیز باعث ایجاد زندگی الکترونیک و متصل کاربران با تاکید بر اقتصاد خلاق و دانش‌بنیان شده است. به نحوی که هم‌اکنون ۸۰ درصد پهنای باند در کره جنوبی به گردش اطلاعات داخلی اختصاص یافته است. شبکه ملی پهن باند استرالیا نیز با پوشش ۹۳ درصدی حداقل ۱۰۰ مگابیت بر ثانیه سرعت دارد. این مبحث در آلمان نیز با تاکید بر دولت الکترونیک یکپارچه از سال ۲۰۰۶ در حال توسعه است که هدف آن ایجاد زیرساختی امن و مبتنی بر فناوری اطلاعات در سطح ملی و منطقه‌ای و مرکزی برای مدیریت سرویس‌ها است. قانون ملی شدن اینترنت روسیه نیز چند روز گذشته اجرایی شد که طبق این قانون دولت این کشور در صورت اضطرار و وجود حمله سایبری می‌تواند سرویس اینترنت این کشور را از جهان جدا کند. اینترنت ملی روسیه برای محافظت از اینترنت این کشور در صورت حملات سایبری یا تهدیدهای خارجی طراحی شده است و بسیاری از کشورهای دیگر نیز در این زمینه اقدام کرده‌اند.
با نگاهی به اینکه شبکه ملی اطلاعات چیست و چه اهدافی را دنبال کرده و در حال حاضر در کجای مسیر است، نیم نگاهی به وضعیت سایر کشورها در این زمینه داشتیم. مشاهده کردیم کشورهایی که میزان سلطه‌شان بر این فضا ده‌ها برابر ماست، سفت‌وسخت پای صیانت از مرزهای مجازی و برخط خود هستند. نکته‌ای که عده‌ای در مخالفت عملی و نظری با شبکه ملی آن را نادیده گرفته و در زمینه بی‌قیدی در این فضا از پاپ نیز کاتولیک‌تر شده و حتی ترس‌هایی مبدعان و مدیران اینترنت جهانی را نیز نداشته و دچار خوش‌خیالی شده‌اند. اما مخاطب باید بداند «شبکه ملی اطلاعات» به معنای افزایش استقلال در فضای مجازی در تمامی لایه‌ها است؛ استقلالی که به معنای «انزوا» نیست.
از آنجایی که مرغ همسایه همواره برای بخشی از مسئولان و افکار عمومی ما غاز بوده است و هر آنچه آنها انجام دهند چون خارجی‌ها انجام داده‌اند پس حتماً خوب قلمداد می‌شود، باید گفت بسیاری از کشورها یا شبکه ملی اطلاعات دارند یا در حال ایجاد آن هستند و کمی بیش از حرف و شعار به آن توجه کرده‌اند، چراکه به اهمیت مصون‌سازی شهروندانشان آگاهند. نباید فراموش کنیم که امروز دیگر نفت نیست که مؤلفه قدرت محسوب می‌شود، بلکه این «دیتا» و «اطلاعات» است که نشانه قدرت محسوب می‌شود. ما با نداشتن شبکه ملی اطلاعات به قدرتمند شدن سایر کشورها در برابر خودمان از طریق دسترسی بدون قید و شرطشان به اطلاعات ایرانی‌ها از طریق اینترنت جهانی کمک کرده‌ایم.
مسئولان محترم! امروزه برخورداری از شبکه ملی اینترنت یکی از اصول مهم حفظ و ارتقای «منافع ملی» محسوب می‌شود. مسئله شبکه ملی اطلاعات از نان شب واجب‌تر است. مردم عزیز! هیچ تغییری در میزان دسترسی‌های شما به فضای اینترنت ایجاد نمی‌شود. فقط شما در محیطی امن‌تر حضور خواهید داشت. به نتیجه رسیدن هرچه سریع‌تر شبکه ملی اطلاعات را باید به یک خواست ملی تبدیل کنیم.