محمدرضا کلهر

اشاره
از زمان به قدرت رسیدن سلمان بن عبدالعزیز در سال 2015 کارشناسان از شروع دوران «آل سلمان» در عربستان خبر داده‌اند که محمد بن سلمان ولیعهد سعودی، مهم‌ترین مشخصه و نماد این دوران است. بن‌سلمان سعی کرده برای غلبه بر چالش‌های موجود و همچنین هموار کردن مسیر پادشاهی دست به یک سلسله اصلاحاتی بزند که تحت عنوان سند «چشم‌انداز 2030» مطرح شده است. اما جنگ یمن، قتل جمال خاشقجی، سرکوب‌های داخلی و دستگیری فعالان مدنی و حقوق زنان در عربستان در کنار جنگ نفتی ریاض، باعث شد که خیلی زود این سند چشم‌انداز تبدیل به یک «سراب» شود. اکنون عربستان در برابر چالش‌های اقتصادی متعددی قرار گرفته که باعث شده چشم انداز 2030 با چالش‌های متعددی مواجه شود. شیوع ویروس کرونا نیز مزید بر علت شده و اقتصاد عربستان را تحت تاثیر قرار داده است. در ادامه به برخی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی اقتصاد عربستان وضعیت اقتصادی این کشور خواهیم پرداخت.
سرویس خارجی

سقوط درآمدهای ارزی
77 درصد از صادرات عربستان به نفت متکی است. شیوع ویروس کرونا و آغاز جنگ نفتی ریاض و مسکو باعث شده تا قیمت نفت بسیار کاهش پیدا کند و در مقاطعی حتی به زیر 20 دلار نیز برسد. این در حالی است که بودجه عربستان برای سال 2020 بر روی نفت 60 دلار در هر بشکه بسته شده و صندوق بین‌المللی پول اعلام کرده، این کشور برای متعادل نگه داشتن شرایط مالی خود به نفت 80 دلار در هر بشکه نیاز دارد. بر این اساس، درآمد صادرات عربستان در سه ماهه اول سال میلادی برابر با 197/84 میلیارد ریال (52/69 میلیارد دلار) بود که 20/7 درصد نسبت به همین دوره در 2019 پایین‌تر است.
کاهش درآمدهای ارزی باعث خواهد شد تا چشم انداز 2030 عربستان عملا شکست خورده تلقی شد. براساس این سند قرار است شهر نئوم با هزینه 500 میلیارد دلاری تا سال 2025 ساخته شود. اما کاهش درآمدهای ارزی عربستان در کنار چالش‌های داخلی باعث شده تا این پروژه شکست خورده معرفی شود. وال‌استریت ژورنال در گزارشی اعلام کرده که پروژه نئوم سرابی بیش نیست. چشم انداز ۲۰۳۰ بن‌سلمان با دشواری‌های اقتصادی مواجه است، طوری که «صندوق سرمایه‌گذاری‌های عمومی» موفق به حرکت در جهت دستیابی به اهداف این چشم انداز نشده است. قرار بود که حجم دارایی‌های سال جاری میلادی این صندوق ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلیارد دلار باشد و بدین ترتیب در سال ۲۰۳۰ به بیش از دو تریلیون دلار برسد، اما بسیاری از سرمایه‌گذاری‌های آن با شکست مواجه شد و دارایی‌های کنونی این صندوق ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیارد دلار بیشتر نیست.
روزنامه الأخبار لبنان نیز در یادداشتی درباره ثمره سه‌سال ولیعهدی محمد بن‌سلمان در عربستان نوشته: «افراد زیادی در سال ۲۰۲۰ که یک سال محوری در روند چشم‌انداز ۲۰۳۰ بن سلمان به شمار می‌رود، می‌گویند که این چشم انداز حکم مرده را دارد. اکنون با غافلگیری شیوع کرونا و جنگ احمقانه قیمت نفت، حقیقت خیالی بودن طرح‌های بن سلمان آشکار
شده است.»
در حقیقت سال 2020 به عنوان بدترین سال مالی دوران پادشاهی سلمان بن عبدالعزیز مطرح شده و همین مسئله چالش‌های زیادی را برای تداوم دوران پادشاهی وی مطرح کرده است.
اجرای برنامه‌های ریاضتی
کاهش درآمدهای ارزی در سایه شیوع ویروس کرونا، جنگ نفتی و قطع شدن درآمدهای حاصل از سفر حجاج به عربستان باعث شده تا عربستان برای جبران کسری بودجه خود به روش‌های ریاضتی روی بیاورد. اگر قیمت نفت حدود ۳۰ دلار در هر بشکه بماند، کسری بودجه عربستان در سال ۲۰۲۰ به 22/1 درصد می‌رسد که حدود ۱۷۰ میلیارد دلار می‌شود. این مسئله به معنای وقوع بحران در عربستان است. محمد جدعان، وزیر دارایی عربستان درباره وضعیت اقتصادی حاکم بر این کشور گفته است: «ما با بحرانی روبرو هستیم که در جهان در تاریخ معاصر بی‌سابقه بوده است؛ بحرانی که مشخصه آن ناروشن بودن همه چیز است.» وزیر دارایی عربستان اعلام کرده، دولت با کسری بودجه‌ای معادل ۹ میلیارد دلار برای سه‌ماه نخست 2020 روبه‌رو بوده است. دولت عربستان برای مقابله با پیامدهای منفی ناشی از بحران کرونا در جهان اقدام به اجرای چند برنامه اقتصادی و مالی کرده است. یکی از این اقدام‌ها برداشت از ذخایر ارزی خارجی است. به همین منظور دولت عربستان در نخستین گام خود حدود ۲۷ میلیارد دلار از ذخایر ارزی خود برداشت کرده است. پیش‌بینی می‌شود که میزان ذخایر ارزی دولت در پایان سال ۲۰۲۱ به ۳۷۵ میلیارد دلار کاهش یابد. باید یادآور شد که میزان ذخایر ارزی عربستان در پایان سال ۲۰۱۹ بالغ بر ۴۸۸ میلیارد دلار بوده است.
کاهش درآمدهای ارزی باعث شده تا سیاست‌های تشویقی دولت عربستان برای تداوم اطاعت پذیری شهروندان کاهش یابد. در این راستا، مالیات بر ارزش افزوده از ابتدای ماه ژوئیه، از ۵ درصد به ۱۵ درصد افزایش یافته و همچنین کمک هزینه زندگی هم یک ماه زودتر از آن یعنی از ابتدای ماه ژوئن قطع شد. افزایش سه‌برابری مالیات‌ها در تاریخ این کشور بی‌سابقه بوده است. «کمک هزینه زندگی» مبلغ هزار ریال عربستان (معال ۲۶۷ دلار) است که از دو سال پیش و در پی افزایش قیمت‌ها به دلیل وضع مالیات بر ارزش افزوده بر کالاها و خدمات و همچنین افزایش قیمت بنزین برای کمک به کارمندان دولت پرداخت می‌شد. سه هفته پس از اعلام این اقدامات توسط عربستان، آژانس اعتبارسنجی «مودیز» دورنمای اقتصاد عربستان را از شرایط «متعادل» به «منفی» تغییر داد. دولت عربستان به آن امید بسته است که از این طریق بتواند بیش از ۱۳ میلیارد دلار از هزینه‌های خود بکاهد. دولت عربستان همچنین از میزان سرمایه‌گذاری در پاره‌ای از پروژه‌ها صرف‌نظر کرده و از این طریق تلاش دارد تا هزینه‌های دولت را کاهش دهد.
دولت عربستان همچنین در پی شیوع ویروس کرونا و تاثیر این بیماری بر اقتصاد ریاض و همچنین کاهش قیمت جهانی نفت و افت شدید درآمدهای ارزی ناشی از آن، مجبور شد برای ماه ژوئن (خرداد/ تیرماه) بنزین را گران کند. شبکه تلویزیونی رسمی سعودی گزارش داد، براساس نرخ جدید در ماه ژوئن (خرداد/تیرماه) هر لیتر بنزین ۹۱، از ۶۷ هلاله به ۹۰ و بنزین ۹۵ نیز از لیتری ۸۲ هلاله به یک ریال و ۸ هلاله فروخته خواهد شد. (هر ریال عربستان به ۱۰۰ هلاله تقسیم می‌شود.)
عربستان همچنین از خرداد ماه عوارض گمرکی بر صدها کالای وارداتی را افزایش داده است. عربستان عوارض واردات بر بسیاری از کالاها از گوشت، لبنیات و سبزیجات گرفته تا مواد شیمیایی، خودرو و مصالح ساختمانی را افزایش داده است. عوارض واردات بر این کالاها بین 0/5 تا 15 درصد افزایش یافته است.
در واقع کاهش درآمدهای ارزی به سه دلیل شیوع ویروس کرونا، جنگ نفتی ریاض و همچنین قطع شدن درآمدهای ناشی از سفر حجاج به عربستان باعث شده تا ریاض با اتخاذ مجموعه‌ای از اقدامات ریاضتی به دنبال کاهش هزینه‌ها و در نتیجه جبران کسری بودجه باشد. این مسئله باعث خواهد شد تا طبقات میانی و پایین در جامعه عربستان در شرایطی که درآمدها به دلیل شیوع ویروس کرونا به شدت کاهش پیدا کرده است فشار بیشتری را متحمل شوند.
جنگ یمن و هزینه‌های هنگفت
هزینه‌های جنگ یمن از سویی و عملیات‌های انصارالله یمن معروف به «موازنه بازدارندگی» با حمله به آرامکو و مراکز حساس عربستان از سوی دیگر علاوه‌بر اینکه نوعی «هراس راهبردی» بر این کشور حاکم کرده است، توانست عرضه نفت عربستان را با چالش رو به رو کند و علاوه‌بر هزینه‌های جنگ در درآمدهای ارزی این کشور نیز اختلال ایجاد کند. در واقع عربستان در بیش از پنج سالی که از شروع جنگ یمن می‌گذرد متحمل خسارت‌های مادی زیادی شده است که به دلیل عدم شفافیت در جامعه و ساختار حکومت این کشور امکان برآورد دقیق هزینه‌های مالی جنگ یمن وجود ندارد.
حمله عربستان به یمن در فروردین 94 و تداوم این تجاوز را می‌توان بزرگ‌ترین عامل در کسری بودجه و چالش‌های اقتصادی ریاض دانست. با وجود آنکه بیش از 5 سال از این حمله گذشته و انصارالله یمن موفق شده تا در چهار عملیات معروف به «موازنه بازدارندگی» با حمله به آرامکو و مراکز حساس عربستان نوعی «هراس راهبردی» بر این کشور حاکم کند اما بن‌سلمان همچنان به دنبال تداوم این جنگ است. عربستان در بیش از 63 ماهی که از شروع جنگ یمن می‌گذرد متحمل خسارت‌های مادی زیادی شده است. به دلیل عدم شفافیت در جامعه و ساختار حکومت عربستان امکان برآورد دقیق هزینه‌های مالی عربستان در جنگ یمن وجود ندارد اما به صورت تقریبی می‌توان برخی از آمارها را ذکر کرد. محمد علی الحوثی رئیس‌ شورای عالی انقلاب یمن اعلام کرده که عربستان سالانه 60 میلیارد دلار در نبرد با یمنی‌ها هزینه می‌کند. پیش از این نیز یک اندیشمند آمریکایی اعلام کرده بود که عربستان روزانه 200 میلیون دلار برای استخدام مزدوران و تهیه سلاح در جنگ یمن هزینه می‌کند. براین اساس عربستان تاکنون 378 میلیارد دلار در جنگ یمن هزینه کرده است. شبکه العربیه عربستان نیز در آوریل ٢٠١٥ تنها 8 روز پس از آغاز تجاوز علیه یمن اعلام کرد که عربستان احتمالا ماهانه 175 میلیون دلار در یمن هزینه کند. مجله آمریکایی فوربس نیز 8 ماه پس از شروع جنگ یمن اعلام کرد که هزینه 6 ماه جنگ حدود 725 میلیون دلار است. تخمین دیگر در مطالعه‌ای منتشر شده توسط دانشگاه ‌هاروارد انجام شده است که در آن اعلام شده که هزینه جنگ یمن 200 میلیون دلار در روز است. دویچه وله آلمان نیز هزینه ١٠٠ هواپیمای جنگی سعودی در جنگ یمن را 175 میلیون دلار تخمین زده است. پایگاه الخلیج نیز در گزارشی در سال 2017 اعلام کرده که هزینه ٩٠ هزار حمله هوایی عربستان به یمن در دو سال اول جنگ با احتساب ٨٤ هزار تا ١٠٤ هزار دلار برای هر حمله حدود 7 میلیارد و 560 میلیون دلار است. همچنین جنگ یمن باعث شده تا هزینه‌های نظامی عربستان نیز افزایش چشمگیری داشته باشد. بودجه نظامی تخصیص یافته عربستان از سال 2016 تا 2020 بیش از ٢٧٣ میلیارد دلار است که 20/9 درصد از کل هزینه‌های دولت را شامل می‌شود. این در حالی بوده که بودجه تخصیص یافته برای آموزش و پرورش در این بازه زمانی ٢٧١ میلیارد دلار بود که ٢٠.٧ درصد از کل بودجه را شامل شده است. در واقع ماجراجویی عربستان در جنگ یمن باعث شده تا بیشترین فشار اقتصادی بر عربستان وارد شود و کسری بودجه این کشور به شکل بی‌سابقه‌ای رقم بخورد.
نتیجه
اکنون دولت عربستان با کاهش شدید درآمدهای ارزی و همه گیری ویروس کرونا رو به‌رو شده است که این موضوع باعث شده تا اقتصاد این کشور سال سختی را تجربه کند. اکنون طرح‌های اقتصادی چشم‌انداز 2030 بن سلمان که بر پایه اقتصاد چند محصولی و گردشگری استوار بود با دشواری‌های اقتصادی مواجه است، طوری که «صندوق سرمایه‌گذاری‌های عمومی عربستان» در دستیابی به این اهداف دچار تشکیک شده است. طبق پیش‌بینی‌ها حجم دارایی‌های سال جاری میلادی این صندوق که قرار بود 600 تا 700 میلیارد دلار باشد و در سال 2030 به بیش از دو تریلیون دلار برسد، اما بسیاری از طرح‌های شکست خورده رو به رو شده است و دارایی‌های کنونی این صندوق تنها 300 تا 400 میلیارد دلار است.
صندوق بین‌المللی پول با ارائه گزارشی درخصوص پیش‌بینی‌های خود در قبال اقتصاد کشورهای منطقه اعلام کرد که بدترین عملکرد را برای تولید داخلی عربستان از دهه هشتاد میلادی تاکنون پیش‌بینی کرده است به طوری که کسری بودجه این کشور نسبت به سال گذشته ۲ برابر شده و به ۱۱.۴ درصد می‌رسد. پایگاه خبری الخلیج الجدید نوشت: «محمد الجدعان» وزیر دارایی عربستان، اخیرا اعلام کرد عربستان در طی ۴ سال بیش از یک تریلیون ریال (حدود ۲۶۶ میلیارد دلار) از ذخایر کشور استفاده کرده است و همین امرریاض را در تنگنای مالی قرار داده است. بر اساس برآوردهای روزنامه سعودی «الاقتصادیه» سعودی، در پایان سه ماهه اول سال ۲۰۲۰، بدهی عمومی سعودی به 723/5 میلیارد ریال (192/9 میلیارد دلار) رسیده است. این در حالی است که عربستان در سال ۲۰۱۸ نیز وام کلانی را گرفته بودو در سال ۲۰۲۰ وام دیگری به ارزش ۱۱ میلیارد دلار به مدت ۵ سال درخواست کرده است. در این شرایط شیوع ویروس کرونا نیز باعث شده تا عربستان به طرح‌های ریاضتی روی بیاورد و برای نخستین بار مالیات‌ها به سه برابر افزایش پیدا کند.