نزدیک‌ترین دشمن
محمدمهدی رشادتی
حضرت علی(ع) فرمود: نفسک اقرب اعدائک الیک- نفس تو نزدیک‌ترین دشمن تو نسبت به خودت است. (غررالحکم ج2 ص 498)
انسان دشمنان متعددی دارد. علاوه بر انسان‌های بد که به دنبال فریب دیگران هستند، باسابقه‌ترین دشمن آدمی ابلیس و شیطان‌هایی از گروه جنیان هستند. شیطان از طریق هوای نفس در انسان نفوذ می‌کند. لذا او موجودی است مستقل از هوای نفس اما مستقل از هوای نفس نمی‌تواند کاری بر ضد انسان انجام دهد. یعنی شیطان‌ها استقلال وجود دارند اما استقلال عملی ندارند. (انسان‌سازی در قرآن ص 122)
بر اساس تعالیم قرآن دشمنی نفس از دشمنی شیطان‌ها شکننده‌تر و نیرومندتر است. زیرا در آیه 52 سوره یوسف می‌فرماید: ان النفس لاماره بالسوء- با صیغه مبالغه و چند گونه تاکید می‌گوید: همانا نفس بسیار بسیار به بدی فرمان می‌دهد. اما درباره شیطان با صیغه مضارع می‌گوید: همانا شیطان به بدی و فحشا امر می‌کند. (بقره 169) و در آیه 76 نساء، کید و نیرنگ شیطان را ضعیف معرفی می‌کند: ان کید الشیطان کان ضعیفا. ضمن اینکه در بسیاری از آیات قرآن از شیطان به عنوان دشمنی آشکار (عدو مبین) یاد می‌فرماید. در حالی که دشواری نفس در پنهان بودن و درونی بودن آن است.
حضرت در فراز دیگری می‌فرماید: نفس تو دشمنی در حال جنگ و مخالفی آماده یورش است. اگر از آن غافل شوی تو را به قتل می‌رساند. (غررالحکم، همان) و نیز فرمود: دشمنی برای انسان بدتر از نفس او نیست. و به همین دلیل با ارزش‌ترین جهاد و مبارزه، جهاد با نفس است. (همان ص 507-510)
دشمنی بدخواه‌تر نبود تو را از خویشتن
رهروا غافل مباش از دیو نفس راهزن
نفس شیطانی است از شیطان نیاید کار راست
اول ای جان پنجه دیو قوی درهم شکن
مبارزه با نفس
مردی به نام مجاشع از پیامبر(ص) پرسید: ای رسول خدا، راه معرفت حق چیست؟ فرمود: معرفت نفس. گفت: راه موافقت با حق چیست؟ فرمود: مخالفت با نفس. گفت: راه تحصیل خشنودی حق چیست؟ فرمود: ناخشنود کردن نفس. گفت: راه اطاعت از حق چیست؟ فرمود: سرپیچی از هوای نفس. گفت: راه ذکر و یاد حق چیست؟ فرمود: فراموش کردن نفس. گفت: راه نزدیک شدن به حق چیست؟ فرمود: دوری از نفس. گفت: راه انس با حق چیست؟ فرمود: وحشت و کناره‌گیری از نفس. گفت: راه دستیابی به اینها چیست؟ فرمود: یاری خواستن از حق برای تسلط بر نفس. (درس‌هایی از اخلاق ص 53)
امام صادق(ع) فرمود: پیامبر(ص) لشکری را برای جنگ فرستاد. وقتی برگشتند فرمود: آفرین بر گروهی که جهاد کوچک را بجا آوردند و بر آنها جهاد بزرگ تر به جا ماند. گفتند: جهاد بزرگ‌تر کدام است؟ فرمود: جهاد با نفس است. (چهل حدیث ص4)
ای شهان کشتیم ما خصم برون
ماند خصمی زو بتر در اندرون (دفتر 1373-1)
مادر بت‌ها بت نفس شماست
ز آنکه آن بت مار و این بت اژدهاست (722-دفتر1)
مجاهدت پوریای ولی
پوریای ولی که سرآمد پهلوانان بود قرار شد روز جمعه با پهلوان بزرگ شهر اصفهان کشتی بگیرد. شب جمعه پیرزنی را دید حلوا خیرات می‌کند و با لحنی التماس‌گونه می‌گوید: دعا کنید خدا حاجت مرا بدهد. پوریا گفت: حاجتت چیست؟ گفت: پسرم فردا قرار است با پوریای ولی کشتی بگیرد. او نان‌آور من و زن و فرزند و تعدادی از فامیل است. می‌ترسم با شکست او حقوق ما هم قطع شود و در زندگی دچار مشکل گردیم. پوریا تصمیم گرفت به جای آنکه پشت پهلوان را به خاک برساند، پشت نفس خود را به خاک اندازد. وی با بیان اینکه از حریف نیرومندتر بود اما به نحوی مبارزه کرد و زمین خورد که همه گمان کردند حریف قوی تر است. نوشته‌اند: در همان وقت احساس کرد که قلبش را خدای متعال باز نمود. گویی ملکوت را با قلب خود می‌بیند. چرا؟ برای اینکه یک لحظه جهاد با نفس کرد. بعد این مرد از اولیاءالله شد. المجاهد من جاهد نفسه. امروز قبرش در گیلان زیارتگاه اهل دل است. (حکایت‌ها و هدایت‌ها ص 245 و عبرت‌آموز ص82)