سیدمحمدعماد اعرابی
تقریباً ظهر اول تیر ماه 1393 بود که اسحاق جهانگیری- معاون اول رئیس‌جمهور- در میان خبرنگارانی که به دنبال خبری مبنی بر جلوگیری از افزایش قیمت‌ها بودند؛ گفت: «تثبیت قیمت‌ها با «روحیه دولت» سازگار نیست.» (خبرگزاری تسنیم؛ کدخبر: 409143) این شاید نخستین بار بود که یکی از مسئولان بلندپایه دولتی از عبارت «روحیه دولت» برای بیان علت بخشی از اقدامات اجرایی دولت یازدهم استفاده می‌کرد. عبارتی که به نظر می‌رسد ارزش بررسی بیشتری داشته باشد تا دست کم تحلیل قابل قبولی از انگیزه برخی برنامه‌ها و سخنان دولتمردان یازدهم بدست آوریم. بنابراین قصد داریم ذیل عبارت «روحیه دولت» تنها به چند نمونه در دوره زمانی کوتاهی اشاره کنیم و ضمن احترام به خدمات دولت آقای روحانی امیدوار باشیم که در ایام باقیمانده از دولت یازدهم چنین مواردی گسترش نخواهد یافت و خرسند خواهیم بود اگر با این انتقاد کمک هر چند ناچیزی به تقویت روحیه دولت یازدهم کرده باشیم.
شاید اولین نگرانی‌ها در مهر ماه 1392 بروز یپدا کرد. نگرانی‌ای که بخشی از آن مربوط به انتخاب وزرای پیشنهادی رئیس‌جمهور بود. وزرایی که برخی از آنان با نزدیک به 1000 میلیارد تومان دارایی شخصی و یا با در اختیار داشتن 18 شرکت خصوصی می‌توانستند به نحوی نماینده جناح سرمایه‌داری در دولت یازدهم به حساب آیند. (خبرگزاری فارس؛ کد خبر: 139303170008391) اما این نگرانی کوتاه بود و خدشه‌ای در رای اعتماد نمایندگان مجلس به وزیران دولت یازدهم ایجاد نکرد. اکنون می‌خواهیم نگرانی خود را نسبت به این روحیه دولت در بازه زمانی نزدیک‌تر و البته کوتاه‌تری بررسی کنیم، یعنی در 28 خرداد 1393؛ جایی که اکبر ترکان به‌عنوان مشاور ارشد رئیس‌جمهور و دبیر شورای هماهنگی مناطق آزاد در برنامه تلویزیونی ثریا به تبیین قسمتی از برنامه دولت یازدهم برای مناطق آزاد می پردازد:‌«می‌خواهیم باغ‌های کوچک را در آبادان و خرمشهر ]به عنوان مناطق آزاد[ توسعه بدهیم، متمولین سایر بلاد را تشویق کنیم به آنجا بیایند و نخلستان کوچکی داشته باشند» در ادامه از آقای ترکان سؤال شد ثمره این کار برای مردم بومی چیست؟ و ایشان پاسخ داد:‌«نگهداری و کار کارگری این نخلستان‌ها توسط مردم بومی خواهد بود و آنها ]متمولین[ سالی چند روز به‌عنوان تفنن به این نخلستان‌ها خواهند آمد.» سؤال دیگری توسط مجری برنامه مطرح شد که آیا این اقدام باعث نمی شود مردم بومی تبدیل به دربان و باغبان سرمایه‌دارها شوند]...[ چون ما در شمال کشور این مشکل را داریم و مردم بومی آنجا تبدیل به ویلادار و باغدار سرمایه‌د‌اران شده‌اند... تقریباً سؤال به انتها رسیده بود که در نهایت مشاور ارشد رئیس‌جمهور خطاب به مجری برنامه گفت:‌«شما قبل از اینکه مطلب را بفهمی، اظهار نظر نکن.» (برنامه تلویزیونی ثریا؛ 1393/3/28) اگر نحوه برخورد آقای ترکان با انتقاد مطرح شده را به حساب روحیه دولت نگذاریم دست کم یک نکته روشن به نظر می‌رسد: این بخش از برنامه دولت برای مناطق آزاد کمکی به تولید و توانمندسازی بومیان این مناطق نکرده و بیشتر جنبه تفریح و تفنن برای سرمایه‌داران را خواهد داشت.
درست سه روز بعد بود که رئیس‌جمهور حسن روحانی در همایش قوه قضائیه در اظهار نظری پیرامون سرمایه و سرمایه‌داری خواستار تغییر فرهنگ و نگاه جامعه نسبت به سرمایه‌داران شد و گفت: ‌«ما فرهنگمان را باید اصلاح کنیم، ما هنوز سرمایه‌دار را برخی از مردم ما و جامعه ما ضد ارزش می‌پندارند» روحانی در ادامه تاکید کرد که تا چنین افکاری در جامعه وجود دارد ما به مقصد نخواهیم رسید. (حسن روحانی1393/3/31) سخنان و اظهار نظراتی این چنین از جانب افرادی همسو و مرتبط در چارچوبی به نام دولت یازدهم را شاید بتوان مشخصاتی از «روحیه دولت» تعبیر کرد. روحیه‌ای که با تثبیت قیمت‌ها به عنوان راهکاری برای حفظ حقوق مصرف‌کنندگان سازگار نیست. گر چه سه روز پس از اظهارنظر جهانگیری، سخنگوی دولت در پی اصلاح سخنان آقای معاون اول گفت:‌ «دولت با هیچ افزایش قیمتی موافقت نخواهد کرد» (محمدباقر نوبخت؛1393/4/4) تا بار دیگر اظهارات متناقض در میان مسئولان دولت یازدهم وضوح بیشتری پیدا کند.
اگر گفتار و رفتار «سرمایه‌دار محور» دولت را در کنار برخی نظرات دولتمردان دیگر بگذاریم مشخصات تازه‌ای از روحیه دولت به دست خواهیم آورد؛ روحیه‌ای که متاسفانه گاهی در قالب «خود کوچک‌بینی» بروز می‌کند، در این خصوص تنها ذکر دو نمونه کافی خواهد بود. شاید روشن‌ترین نمونه آن وقتی بود که محمدجواد ظریف در دانشگاه تهران گفت:‌ «غربی‌ها از چهار تا تانک و موشک ما نمی‌ترسند؛ شما فکر کرده‌اید آمریکا که با یک بمبش می‌تواند تمام سیستم‌های نظامی ما را از کار بیاندازد، از سیستم نظامی ما می‌ترسد؟» (محمدجواد ظریف1392/9/12) چند ماه پس از این سخنان بود که این بار وزیر صنعت دولت یازدهم به ارزیابی نادرستی از صنایع داخلی پرداخت. نعمت‌زاده که پس از گذراندن تعطیلات نوروز و انجام عمل جراحی گوش در آلمان به ایران بازگشته بود، در جمع معاونان و مدیران وزارت صنعت گفت:‌ «تکنولوژی این عمل حدود 80 سال آینده به ایران خواهد رسید» ‌(محمدرضا نعمت‌زاده؛ 1393/1/23) این تعبیر تقریباً به اندازه اظهارنظر دکتر ظریف خلاف واقع به نظر می‌رسید. شاید به همین دلیل بود که رهبر انقلاب پس از پیشنهاد «تور نظامی» برای مسئولان، برگزاری «تور علمی» را نیز برای آنان پیشنهاد کردند. (مقام معظم رهبری؛ 1393/4/11)
اگر موارد فوق ناشی از بروز برخی ابعاد «روحیه دولت» باشد، پس اجازه دهید تا کمی نگران این روحیه باشیم و نگرانی خود را ابراز کنیم. روحیه‌ای که امیدواریم در عمر باقیمانده دولت یازدهم ترمیم شود چرا که در غیر این صورت می‌تواند خدمات دولت آقای روحانی را تحت‌الشعاع قرار دهد و ما اصلاً دوست نداریم که در سال 96 این مقاله را با شواهد بیشتری تجدید چاپ کنیم!