بررسی راهکارها، آداب و برکات انس با قرآن
قرآن؛ شایستهترین مونس انسان
عبدالکریم پاک‌نیا تبریزی
اهمیّت اُنس با قرآن
امروزه انسان در معرض آماج حملات روحی و روانی قرار دارد و نگرانیهای فراوانی او را احاطه کرده، وحشتِ تنهایی در همه حال انسان را تنها نمی‌گذارد. او به شدّت نیازمند انیس و مونس است که در کنار او آرامش یابد. نگرانی شدید او از تنهایی و بیکسی، در همه حوادث دوران زندگی، روح و روان او را میآزارد. قرآن کریم مونسی است که در شرایط عادی و نیز در بحرانها و سختیهای زندگی میتواند بهترین همدم انسان باشد؛ امام سجّاد(ع) میفرماید: «لَوْ مَاتَ مَنْ بَینَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ یکُونَ الْقُرْآنُ مَعِی؛(1) اگر همه مردم ما بین مشرق و مغرب بمیرند و هیچ موجودى بر روى زمین زنده نماند و من تنها باشم، وقتی قرآن با من باشد، هرگز از تنهایى وحشت نمی‌کنم.»
رسول خدا(ص) درمان همه مشکلات را در قرآن می‌داند ومی فرماید:هر گاه کارها چون شب ظلمانى برایتان مشتبه و تاریک گردید به قرآن پناه ببرید؛ چون او شفیعى است که شفاعتش پذیرفته و شاهدى است که تصدیق شده است. هرکس او را رهبر خویش گرداند، وى را به بهشت رهنمون مىسازد و هرکس بدان پشت پا زند، به جهنّم سوقش مىدهد. قرآن روشنترین راهنما به سوى بهترین راههاست(2).
آری، قرآن بهترین مونس انسان در تنهاییها و نگرانیهای زندگی است که جلوهای از علم و حکمت پروردگار و نشانگر عظمت خداوند متعال است. انس با قرآن، همراه شدن با گنجینه بی‌پایان و در اختیار داشتن برنامه جامع و کامل یک زندگی سعادتمندانه است که همه در پی آنند، ولی نمی‌دانند که در کنارشان قرار دارد و به قول معروف: یار در خانه و ما گرد جهان میگردیم.
چنانچه ما مسلمانان با قرآن مأنوس نشویم و به آن عمل نکنیم، مورد شکایت و عتاب رسول خدا(ص) قرار خواهیم گرفت که فرمود: «یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً؛(3)پروردگارا! قوم من قرآن را رها کردند.»
آداب انس با قرآن
1. رعایت حقّ تلاوت
یکى از مهمترین شیوههای انس با قرآن رعایت حقّ تلاوت است که در قرآن فرموده:کسانى که کتاب آسمانى به آنها دادهایم آن را چنانکه شایسته آن است مىخوانند، آنها به پیامبر اسلام ایمان مىآورند و کسانى که به او کافر شوند، زیانکارند(4).
2. رعایت حرمت قرآن
پیامبر(ص) فرمود: یا حملة القرآن! تحبّبوا إلى اللَّه بتوقیر کتابه، یزدکم حبّا و یحببکم إلى خلقه؛(5)
اى حاملان قرآن! با نگاهداشتن حرمت قرآن، خود را محبوب خدا سازید، که در این صورت، بیشتر شما را دوست خواهد داشت و محبوب مردمانتان خواهد ساخت. پیامبر(ص) فرمود: «قرآن از همه چیز، جز خدا، برتر است؛ پس هرکه قرآن را پاس دارد خدا را پاس داشته است و هرکه قرآن را پاس ندارد، احترام خدا را سبک شمرده است».(6)
نمونهای از تکریم ظاهر قرآن را میخوانیم: امام خمینی بهطور معمول در حسینیّه جماران روی صندلی می‌نشست، ولی یک روز وقتی وارد حسینیّه شد، با اینکه صندلی در جای خود بود، روی زمین نشست؛ زیرا آن روز نفرات ممتاز مسابقات قرآن آمده بودند و قرار بود در آن جلسه چند آیه از قرآن تلاوت شود.(7) روزی دیگر امام خمینی طبق معمول روی صندلی نشسته بود، که قرآنی آوردند و روی زمین گذاردند، امام وقتی متوجّه شد، بی‌درنگ آن را برداشت، روی میزی که در کنارش بود، گذاشت و فرمود: «قرآن را روی زمین نگذارید».(8)
3. رعایت ترتیل
خداوند در قرآن فرموده است: «وَ رَتِّلِ الْقُرآنَ تَرتیلاً»؛(9) و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان! ترتیل در قرآن، خارج کردن کلمه از دهان با سهولت و به شیوه درست است، که از آداب قرائت است.
4. با صوت زیبا خواندن
پیامبر(ص) فرمود: «لِکُلِّ شَیءٍ حِلْیةٌ وَ حِلْیةُ الْقُرْآنِ الصَّوْتُ الْحَسَن»؛(10) هرچیزی زینت و آرایشی دارد و زینت قرآن هم با صوت زیبا خواندن است.
اهل بیت (ع)خود نیز چنین بودند و قرآن را با صوت زیبا می‌خواندند. نوفلى گوید: در نزد حضرت امام‌هادى (ع) از صدا و آهنگ خوش گفت‌وگو کردم، فرمود: امام سجّاد(ع) قرآن تلاوت مىکرد و گاهى مردم از صداى زیباى او بیهوش مىشدند، و اگر امام اندکى از صداى زیباى خود را ظاهر کند مردم طاقت شنیدن آن صوت زیبا را ندارند. گفتم: آیا پیامبربا مردم نماز نمىخواند و صداى خود را به تلاوت قرآن بلند نمىساخت [پس چرا مردم بیهوش نمىشدند]؟ فرمود: رسول خدا(ص) به اندازة طاقت مردمى که پشت سر او بودند صداى خود را آشکار مىساخت.(11)
5. مداومت بر انس
حضرت صادق(ع) فرمود: «فردى سورهاى از قرآن را فراموش مىکند، روز قیامت همان سوره در درجهاى از درجات بر او مشرّف مىشود و مىگوید: السّلام علیک. او در پاسخ مىگوید: و علیک السّلام، تو کیستى؟ مىگوید: فلان سورهاى هستم که مرا واگذاشتى و ترکم نمودى، اگر نگاهم مىداشتى تو را به این درجه مىرساندم». آنگاه امام صادق(ع) فرمود: «بر شما باد به قرآن تا آن را فرا گیرید که بعضى از مردم آن را مىآموزند تا گفته شود: فلانى قارى است. و برخى آن را مىآموزند و هدفشان تنها صداست که گفته شود: فلانى خوش صوت است، در اینها خیرى نیست؛ امّا برخى هم قرآن را مىآموزند و شبانه روز بر این کار مداومت دارند و برایشان فرقى نمىکند که کسى این را بداند یا نداند».(12)
مهمترین شرط انس با قرآن
گاهی ممکن است این سوال پیش بیاید که چگونه برخی انسانها که انس با قرآن دارند، از آن بهره نمی‌‌برند و در عمل، انس با قرآن را نشان نمی‌دهند؟ امام محمّدباقر(ع) در پاسخ این پرسش، انسگیرندگان با قرآن را سه گروه معرّفی میفرماید که دو گروه اوّل هرگز از انس با قرآن بهره‌مند نمی‌شوند مگر بهره اندک مادی، ولی گروه سوم بهره واقعی و معنوی را از قرآن خواهند برد. آن حضرت میفرماید:قاریان قرآن سه دسته‌اند؛ 1.شخصی که تلاوت و انس با قرآن را ابزاری برای کسب سرمایه مادّی و یا کسب موقعیّت در نزد حاکمان و یا مایه فخر و مباهات در میان مردم قرار دهد. 2. شخصی که با تلاوت و انس با قرآن، آداب ظاهری را رعایت کرده، ولی حدود و شرایط و دستورهای واقعی آن را اهمیّت نداده و ضایع میکند (انس صوری با قرآن دارد). 3.کسی که قرآن را بخواند و دوای آن را بر دردهای دل و دین خود قرار دهد. او با قرآن شب زندهداری میکند، عطش معرفت و معنویاش را با قرآن فرو مینشاند. در مساجد با قرآن قیام میکند، برای قرآن از بسترش جدا میشود. پس دفع بلا، نابودی دشمنان، نزول باران رحمت از آسمان و پیروزی بر مخالفان همه را خداوند به خاطر عظمت و جایگاه رفیع این گروه سوم انجام می‌دهد. امام باقر(ع) در پایان با نهایت تأسّف فرمود: «به خدا سوگند، قاریان از نوع سوم خیلی کمیاب است، کمیابتر از کبریت احمر».(13)
حافظا مى خور و رندى کن و خوش باش
ولى دام تزویر مکن چون دگران «قرآن» را
پیامبر اکرم (ص) برخی از تلاوت‌کنندگان قرآن را به شدّت نکوهش میکند و میفرماید: رُبَّ تَالِ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ یلْعَنُهُ؛(14) بسا قاریان قرآن که قرآن آنان را لعن میکند.
همانطوری که برخی افراد با پیامبر(ص) بودند، ولی از محضر آن حضرت بهره نبردند، عدّه‌ای هم ممکن است در ظاهر با قرآن باشند، امّا از معارف بلند آن سودی نبرند و از قرآن به عنوان ابزاری برای رسیدن به مطامع دنیوی خویش استفاده کنند.
در این زمینه روایات هشدار دهنده فراوانی از اهل بیت(ع) به ما رسیده است که توجّه قاریان، عالمان و اصحاب قرآن را میطلبد که چگونه از این سرمایه معنوی بهره ببرند و این فرصت طلایی را به ثمن بخس نفروشند. البتّه انس حقیقی با قرآن هرگز پشیمانی ندارد؛ زیرا در آن صورت تمام وجود انسان و حرکات و سکناتش وحیانی و الهی خواهد شد، وگرنه قرائت صوری که قرائت و انس نیست.
مراحل انس با قرآن
در اینجا ما از مرحله پایین انس با قرآن آغاز میکنیم و بهسوی کاملترین مرحله انس پیش میرویم که انشاء الله به همه مراحل زیر توفیق یابیم:
1. نگهدارى در خانه
امام صادق(ع) فرمود: «إنَّهُ لَیعْجِبُنِی أَنْ یکُونَ فِی الْبَیتِ مُصْحَفٌ یطْرُدُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الشَّیاطِین»؛(15) من خوش دارم قرآنى در خانه باشد و خداوند شیاطین را به واسطه آن از خانه دفع کند. البتّه در مورد کسانی این مرحله مناسب است که بیش از این نمی‌توانند استفاده کنند؛ وگرنه قرار دادن قرآن در خانه، بدون بهره‌برداری معنوی از محتوای آن، مورد نکوهش است و روز قیامت شکایت قرآن را در پی خواهد داشت.
2. نگاه به خطوط قرآن
انس با قرآن مراتبی دارد و کمترین مرحله انس با قرآن، نگاه کردن روزانه به قرآن است که همین نگاه کردن بدون خواندن، جزو عبادات مستحبّی محسوب شده و ثواب دارد. پیامبر(ص) دراین باره فرمود: «النَّظَرَ فِی الْمُصْحَفِ مِنْ غَیرِ قِرَاءَةٍ عِبَادَة؛(16) نگاه کردن به خطوط قرآن بدون خواندن آن عبادت است.»
3. سکوت هنگام قرائت
خداوند متعال از دیگر مراحل انس با قرآن را رعایتِ سکوت، هنگام قرائت آن بیان میکند و دستور می‌دهد که: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْءَانُ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ وَ أَنصِتُواْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُون»؛(17) هنگامى که قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید شاید مشمول رحمت خدا شوید!
4. استماع تلاوت قرآن
از مراحل مهم انس با قرآن گوش دادن به تلاوت قاری است که برکات مادّی و معنوی فراوانی به همراه دارد که ما تنها به نقل یک روایت بسنده میکنیم؛ حضرت على بن الحسین(ع) فرمود:هرکس تنها یک حرف از قرآن را گوش کند هرچند آن را قرائت نکند، خداوند براى او یک حسنه می‌نویسد و یک گناه از او محو میکند و یک درجه بالایش میبرد. (18)
5. تلاوت با نگاه و بدون تلفّظ
امام سجّاد(ع) در روایتی میفرماید: «مَنْ قَرَأَ نَظَراً مِنْ غَیرِ صَوْتٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ سَیئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً»؛(19) هرکس با نگاه و بدون صوت و تلفّظ، قرآن بخواند، خداوند برایش در برابر هر حرفى حسنهایى می‌نویسد و گناهى را از او محو میکند و درجه او را بالا برد.
6. قرائت از روی مصحف
قرائت قرآن مرحلهای از مراحل انس با قرآن است، امّا کامل نیست. قرائت ممکن است از روی مصحف باشد و ممکن است از حفظ خوانده شود. رسول‌خدا(ص) فرمود:
لَیسَ شَیءٌ أَشَدَّ عَلَى الشَّیطَانِ مِنْ قِرَاءَةِ الْمُصْحَفِ نَظَرا؛(20)هیچ چیزى بر شیطان دشوارتر از قرائت قرآن از روى آن نیست.
امام صادق(ع) هم فرمود:هرکه قرآن را از روى آن بخواند، از دیدگان خود بهره‌مند شود و سبب سبک شدن عذاب پدر و مادرش گردد اگر چه آن دو کافر باشند.(21)
7. تلاوت قرآن
تلاوت قرآن، متابعت از قرآن در قرائت و دنبال کردن معانی و پیروی در عمل است؛ پس هر تلاوتی، قرائت میباشد، امّا هر قرائتی تلاوت نیست؛ اصولاً تلاوت در مواردی بهکار میرود که مطالب قرائتشده، وجوبِ پیروی را در پی آورد. خداوند میفرماید:الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ؛(بقره/21)کسانی که به آنان کتاب دادیم آن را به حق تلاوت مینمایند؛ چرا که به آن ایمان دارند.
رسول خدا(ص) هم در معنای تلاوت در این آیه فرمود: «حقّ تلاوت، یعنی پیرویِ راستین در عمل و تبعیّت راستین از فرامین قرآن».
تلاوت قرآن از آثار مادّی و معنوی برخوردار است که برخی از آنها را آیه زیر یاد آور شده است: کسانى که کتاب الهى را تلاوت مىکنند و نماز را برپا مىدارند و از آنچه به آنان روزى دادهایم پنهان و آشکار انفاق مىکنند، تجارتى (پرسود و) بىزیان و خالى از کساد را امید دارند *آنها این اعمال صالح را انجام مىدهند تا خداوند اجر و پاداش کامل به آنها دهد و از فضلش بر آنها بیفزاید که او آمرزنده و شکرگزار است.(فاطر/30)
8. تدبّر در آیات
از مراحل بالای انس با قرآن تدبّر در آیات قرآن است، که قرآن آن را از جمله وظایف انسان بهشمار آورده است.(نساء/82،ص/19،محمد/24) در تلاوت آیات قرآن هرگز نباید بدون تدبّر و تأمّل رد شد؛ زیرا با تدبّر در آیات قرآن، آنها خودشان را نمایان مىکنند. تدبّر در آیات هرگز معطّل شدن و توقّف بىحرکت و تفکّر نیست؛ تدبّر در آیات قرآن در واقع تفسیر آیات به آیات دیگر است، تطبیق آیات با یکدیگر و توأم با حرکت فکرى است، در أثر تدبّر در آیات همسویى و هماهنگى معانی و معارف آنها نمایان مىشود؛ آنگاه انسان مىتواند به معانی اصیل و ناب آیات قرآن دست یابد، البتّه لازم است تدبّر در آیات قرآن با فکر خالص و با ذهن خالی و دلى پاک و همراه با تعقّل، انجام گیرد. از آیات ظاهر میشود که تدبّر در آیات از طریق قلب پاک و عقل ناب به عمل می‌آید.(22)
9. حفظ قرآن
حفظ قرآن از مراحل انس با قرآن است. امام صادق(ع) فرمود: الْحَافِظُ لِلْقُرْآنِ الْعَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَة؛(23)
کسى که قرآن را حفظ و از بر نماید و عامل بهدستورهای آن باشد، (در آخرت) با فرشتگان نیکوکار و ارجمندى که واسطه میان خداوند و پیامبران هستند محشور میگردد. بر اساس این روایت قاریان، تالیان، حافظان و حاملان قرآن توصیه به عمل شدهاند و با حفظ قرآن بدون عمل، انس با قرآن معنا ندارد.
10. عمل به آیات
این مرتبه، کاملترین مرتبه انس با کلام خداست که در آیات و روایت بیشترین تأکید روی آن شده است. متون دینی ما در این زمینه روایات زیبا و قابل تأمّلی را بهصورت انبوه آورده است. ما این بخش را با کلام امام صادق(ع) مزیّن میکنیم و بحث مفصّل را به مجال دیگری وا میگذاریم؛ امام صادق(ع) در سخن گهرباری به لزوم عمل به آیات قرآن پرداخته، فرمود:
عَلَیکُمْ بِالْقُرْآنِ فَمَا وَجَدْتُمْ آیةً نَجَا بِهَا مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ فَاعْمَلُوا بِهِ وَ مَا وَجَدْتُمُوهُ مِمَّا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ فَاجْتَنِبُوهُ؛(24) بر شما باد انس با قرآن، پس هنگام تلاوت هر آیه‌ای یافتید که کسانی پیش از شما با عمل به آن نجات یافتهاند، شما هم به آن عمل کنید و هر آیه‌ای را مشاهده کردید که بیانگر عوامل هلاکت و نابودی پیشینیان است، شما هم از آن عوامل پرهیز کنید.
برخی ازبرکات انس با قرآن
انس با کلام الهی آثار و برکات مادّی و معنوی فراوانی به همراه دارد که در اینجا بخشی از آنها را با توجّه به کلام وحی و روایات مرور میکنیم:
1. افزایش ایمان
مؤمنانی که از تلاوت آیات وحی لذّت میبرند طبق وعده خداوند نورانیّت مییابند و ایمانشان کامل میشود:مؤمنان، تنها کسانى هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان میگردد و هنگامى که آیات او بر آنها خوانده مىشود، ایمانشان فزونتر مىگردد و تنها بر پروردگارشان توکّل دارند.(انفال/2)
2. نورانیّت فضای زندگی
رسول خدا(ص) فرمود:خانههاى خود را با تلاوت قرآن، نورانى کنید و خانههایتان را چون قبرستان قرار ندهید؛ همانطور که یهود و نصارا چنان کردند که در معابد و کنیسهها نماز مىگذاردند و خانههاى خویش را تعطیل نمودند؛ چون هرگاه در خانهاى قرآن زیاد تلاوت شود، خیرش زیاد مىگردد و آن خانواده بهره‌مند مى شود و براى اهل آسمان نور مىدهند همچنان‌که ستارگان آسمان براى اهل زمین، نور‌افشانى مىکنند.(25)
3. بصیرت و آگاهی
شخصی که بصیر نباشد و راه و چاه را در پیچ و خم حوادث تشخیص ندهد، هرگز نمی‌تواند به سر منزل مقصود برسد. برای همین، زندگی با آیات قرآن برای همه انسانها آگاهی بخش و بصیرت افزاست و مانند چراغ راه، روشنی بخش است. خداوند میفرماید:
قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یوحى إِلَی مِنْ رَبِّی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ؛(اعراف/203)بگو: من تنها از چیزى پیروى مىکنم که بر من وحى مىشود. این وسیله بینایى از طرف پروردگارتان و مایه هدایت و رحمت است براى جمعیّتى که ایمان مىآورند.
همچنین درآیه20 سوره جاثیه، قرآن، بهترین وسیله بصیرت معرّفی شده است: هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یوقِنُون؛این قرآن وسایل بینایى و بصیرت و مایه هدایت و رحمت است براى مردمى که به آن یقین دارند.
آشکار شدن طرح، نقشه و روش گنهکاران،(انعام/55) تذکّر و یادآورى وظایف اهل ایمان،(نور/1)زمینه‌ساز تزکیه و تعلیم انسان،(جمعه/2)تقویت تفکّر و تعقّل و اندیشه،(بقره/219)آراستن انسانها به لباس زیبای تقوا،(بقره/187)شفا بخشیدن به امراض روحى و بیمارىهاى نفسانى اهل ایمان،(فصلت/44) موعظه و عبرت برای پروا پیشگان،(نور/34)هدایت مردم از تاریکىها به سوى نوراز دیگر برکات انس با قرآن کریم در عرصه زندگی است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1]. الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص 602.
[2]. حلّی، عدة الداعی، ص 286 .
[3]. فرقان، 30.
[4]. بقره، 121.
[5]. طیّب، أطیب البیان، ج1، ص 39.
[6]. (جامع الأخبار، ص 40)
[7].، در سایه آفتاب، ص 114.
[8]. همان، ص 115.
[9]. مزّمّل، 4.
[10]. کلینی، کافی، ج2، بَابُ تَرْتِیلِ الْقُرْآنِ بِالصَّوْتِ الْحَسَن، ص 615.
[11]. طباطبائی، سنن النبى، ترجمه محمّدهادى فقهى، ج 1، ص 10.
[12]. حلّی، عدة الداعی، ص 291.
[13].، جامع الأخبار، ص 48.کبریت احمر اصطلاحی بین کیمیاگرهاست، آن چیزی که به وسیله آن اکسیر می‌سازند که میتواند طلا را مس کند. به چنین اکسیری کبریت احمر می‌گویند که بسیار کمیاب است. دهخدا می‌گوید : «کبریت احمر یا گوگرد سرخ گوهری است و معدن آن بدان سوی بلاد تبّت در وادی النمل است».
[14]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 89، ص 184.
[15]. کلینی، کافی، ج 2، بَابُ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِی الْمُصْحَف، ص 613.
[16]. کشّی، اختیار معرفة الرجال، ج 2، ص 616.
[17]. اعراف، 204.
[18و19]. کلینی، کافی، ج 2، بَابُ ثَوَابِ قِرَاءَةِ الْقُرْآن، ص 612.
[20]. صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 103.
[21]. کلینی، کافی، ج 2، بَابُ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِی الْمُصْحَف، ص 613.
[22]. آملی، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، ج1، ص 134.
[23]. صدوق، امالی، ص 59.
[24]. عاملی، وسائل الشیعه، ج 4، ص.
[25]. کلینی، کافی، ج2، ص 610 و حلّی، عدة الداعی، ص 286.