ضرورت تحقق عدالت آموزشی در مدارس - بخش نخست
بهار تعلیم و تعلم با یکسان‌سازی امکانات آموزشی
سمیه دولتی
بوی رنگ تمام فضای کلاس را پر کرده است. کلاس‌هایی که در انتظار شاگردان روزشماری می‌کنند و با یادآوری خاطرات خوش نسل‌های دیروز این زمان را بر خود کوتاه می‌کنند. بالاخره بهار یادگیری و طراوت دانش فرا رسید. با وجودی که سال‌های زیادی از روزهای دانش‌آموزی می‌گذرد و گرد برف سالیان بر موهای نسل دیروز نشانده شده اما همچنان با شروع پاییز، بوی دل‌انگیز مدرسه، حس می‌شود. کودکان با لباس‌های یک شکل سراسر خیابان بی‌روح را جان تازه‌ای بخشیده‌اند و فریاد شادی‌شان از کوچه پس کوچه‌های شهر شنیده می‌شود و تخته‌های کلاس لحظه‌شماری می‌کنند تا دوباره انگشتان کوچک و پاک دانشآموزان را لمس کنند و با لحن مهربان و پرمهر معلم، آرامش یابند.
زمان بازگشایی مدارس فرارسیده و خانواده‌ها به امید تعلیم و تربیت فرزندانشان به بهترین شکل ممکن هرگونه تلاشی که لازم است را انجام داده‌اند. از تهیه نوشت‌افزار و لوازم‌التحریر مناسب و ثبت‌نام در مدارس برگزیده آموزش و پرورش تا مهیا کردن محیطی دنج و آرام در خانه، تماما به منظور تضمین آینده‌ای درخشان انجام شده است. در این بین تمام معلمان، مدیران و مسئولین آموزش و پرورش درصدد مهیا کردن زمینه‌های لازم برای آموزش به بهترین شکل ممکن هستند. اما این امکانات برای تمام اقشار جامعه مقدور نبوده و گاها حتی مشاهده می‌شود، کیفیت آموزش در مدارس دولتی بسیار پایین‌تر از مدارس غیردولتی است. در ادامه می‌پردازیم به شرایط تحصیل و کیفیت آن در مدارس کشورمان. با ما همراه شوید.
آماده کردن فرزندان برای مدرسه
کارشناسان معتقدند که هیچ ویژگی و مهارتی وجود ندارد که بچه‌ها برای پیشرفت در مدرسه به آن نیاز نداشته باشند. برخی از این ویژگی‌ها و مهارت‌ها عبارتند از؛ بهداشت خوب و سلامت جسمانی و روانی، بلوغ فکری و اجتماعی، مهارت‌های زبانی، توانایی حل مسئله، تفکر خلاق و اطلاعات عمومی بالا.
به گفته روانشناسان، اغلب روز اول مدرسه و سال تحصیلی جدید با معرفی معلم و برنامه‌های او برای ادامه سال جدید تحصیلی شروع می‌شود و همین روز اول فرصت خوبی برای دوست شدن با فرد یا افراد مناسب است؛ دوستی برای یک سال تحصیلی. شاید بچه‌ها از سال قبل همکلاسی‌هایی را بشناسند، اما باید بدانند همیشه پیدا کردن دوست خوب مهم و مفید است. پس به بچه‌ها بیاموزیم که از همان روز اول با بچه‌های دیگر سلام و احوالپرسی کنند و برای یافتن دوستان خوب، تلاش کنند.
فرشته امیری، دبیر شیمی در یکی از مدارس تهران به گزارشگر کیهان می‌گوید: «برای روز اول مدرسه باید کودکان را هم به لحاظ جسمی و هم به لحاظ روانی آماده کرد. چه بسا آمادگی جسمی در برخی اوقات مهم‌تر و اساسی‌تر از آمادگی روحی است. زیرا بخش روحی آمادگی کودک برای ورود به مدرسه بیشتر به جنبه اجتماعی بودن او و حضورش در محیط‌های اجتماعی مربوط است.»
وی تصریح می‌کند: «باید اشاره داشت که برخی اوقات کودک مشکلی با رفتن به مدرسه و جدا شدن از والدین ندارد، بلکه والدین رفتارهایی مضطرب و وسواسی از خود بروز می‌دهند که ترس را در فرزند شکل می‌دهند. کودکان رفتارهای والدین خود را کاملا درک می‌کنند و به سادگی متوجه نگرانی مادر و پدر می‌شوند. مثلا وقتی مادر به صورت افراطی و مضطرب به کودک خود تذکر مراقبتی می‌دهد، ممکن است احساس نگرانی در کودک شدت یابد. اضطراب جدایی، اولین مسئله نگران‌کننده‌ای است که والدین هنگام رفتن کودک به مدرسه با آن روبه‌رو می‌شوند.»
زهرا غزالی یک مربی پرورشی نیز توصیه می‌کند: «روز اول مدرسه را یک روز عادی بدانید، جوش نزنید، اولین نقش شما در دوران تحصیل آرامش است. به بچه‌ها امر و نهی نکنید، کار بچه‌ها را برای آنها انجام ندهید، مگر در مواردی خاص. در صورتی که از شما کمک طلبیدند، آنگاه کمک‌شان کنید. مثلا وقتی می‌گوید: «برایم دیکته بگویید» آن وقت دیکته بگویید. نمره بچه‌ها را در دوران ابتدایی ملاک قرار ندهید، چرا که در دوران راهنمایی و دبیرستان وضعیت درسی مهم است.»
این مربی پرورشی در ادامه تصریح می‌کند: «فرزندانتان را با خوراکی‌های مورد علاقه‌شان روانه مدرسه کنید و هنگام رفتن به مدرسه خوشرو و مهربان باشید. رفتار متکبرانه با اولیای مدرسه مساوی است با تلافی روی فرزندانتان و از این دست تاکتیک‌های روان‌شناختی که در روانه کردن فرزندانتان در روزهای اول مدرسه تأثیر بسزایی دارد.»
تأثیر رفتارهای اولیه اولیاء مدرسه بر فرآیند یادگیری و علاقه‌مندی دانشآموزان
زمینه پیشرفت و پویایی در تمام جوامع جهان از خانواده و سپس مدرسه آغاز می‌شود. مطالعات نشان داده است که طرح فضاهای آموزشی می‌تواند باعث رشد و یا بازدارندگی در امر یادگیری باشد.
علاوه بر توجه به عناصر تشکیل‌دهنده فضای آموزشی از قبیل کلاس، راهروها، فضای باز، تجهیزات و... رفتار اولیه مسئولین مدرسه نیز بسیار تأثیرگذار است. کودکان در فضاهایی که حس امنیت و اعتماد دارند، احساس آرامش می‌کنند و طبیعتا در این چنین فضایی یادگیری بهتر انجام می‌گیرد و مسئولین مدارس هم با مهارت‌های رفتاری خود می‌توانند این اعتماد را در کودکان ایجاد کرده و زمینه آموزش و رشد و نشاط آنها را فراهم کنند.
یک الگوی آموزشی می‌گوید قبل از شروع جلسه اول از کلاس‌ها باید بازدید به عمل آید تا معایب و کاستی‌های آن مرتفع گردد و فضای کلاس برای آموزش و یادگیری مهیا باشد.
از طرفی معلمان برای شروع، کار را به گونه‌ای آغاز کنند که تا پایان سال همان شیوه را ادامه دهند. با یاد گرفتن و صدا زدن کودک به نام‌های کوچک و در حد تعادل شوخ و مزاح با آنان از جانب معلمان سبب دلگرمی و آرامش به دانشآموزان خواهد شد و در آنها ایجاد علاقه‌مندی برای یادگیری می‌کند. نقش اولیا مدارس در یادگیری و علاقه‌مندی دانشآموزان به گونه‌ای است که کوچک‌ترین ترس از مدیر، ناظم و معلم و... تمایل آنها را برای رفتن به مدرسه کم می‌کند و در آنها دل‌زدگی ایجاد می‌کند.
تأمین امکانات آموزشی
در کلیه مدارس به طور یکسان
در آموزش و پرورش مدرن افزون بر مهارت‌های خواندن و حساب کردن و نوشتن، نیازهای جدیدی در قالب کسب مهارت زیستن و حل مسئله و چگونگی رویارویی با چالش‌های هزاره سوم مطرح شده است.
پژوهش‌ها حاکی از آن است که هرگونه ارتباط و تعلیمی که بدون روح تحرک، پویایی و شادی و نشاط باشد منتهی به شکست می‌گردد. لذا شادی یکی از نیازهای اساسی انسان و لازمه زندگی اوست.
«مهدی قائمی» که شغل فرهنگی دارد، درباره تبعیض در وضعیت مدارس کشورمان به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «متاسفانه شکاف طبقاتی در جامعه امروز ما در حدی است که مدارس ما را هم شامل شده و همچنان که ملاحظه می‌کنید پایین‌ترین سطح متعلق به مدارس دولتی است و بالاترین سطح مربوط به مدارس غیرانتفاعی است که هر کدام به فراخور محل و منطقه سکونت شهریه‌ها بالا و پایین می‌شود، این در حالی است که دولت طبق قانون اساسی باید شرایط تحصیل به صورت رایگان، دقیق و همه‌جانبه را برای همه آحاد جامعه فراهم کند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «الان شهریه مدارس براساس هیچ معیار منطقی نیست و هر مدرسه‌ای دستورالعمل داخلی خاص خودش را دارد و ورودی‌ها را بر آن اساس تعریف کرده است و جای نظارت بر این مدارس خالی است.»
قائمی همچنین می‌گوید: «از طرفی شاهد هستیم کیفیت آموزش در مدارس دولتی در مقایسه با سایر مدارس کشور بسیار پایین است، طوری که گاهی به عنوان مثال برای آموزش درس ریاضی لازم است معلم خصوصی هم برای دانشآموزان بگیریم، این در حالی است که کیفیت تدریس در مدارس دولتی باید آن‌قدر قوی باشد تا نیازی به چنین کلاس‌هایی به صورت تقویتی نباشد.»
انتقاد این پدر که دو دانش‌آموز ابتدایی دارد، در حدی است که معتقد است، باید وضعیت مدارس دولتی سر و سامان بگیرد و در این میان اولویت اول هم باید سامان بخشیدن به مدارس مناطق محروم یا کمتر برخوردار از امکانات باشد.
«محمدمهدی» یک دانش‌آموز نوجوان دبیرستانی که در یکی از مناطق حاشیه تهران تحصیل می‌کند به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «با توجه به اینکه مدرسه ما دولتی است اما هزینه‌های مختلفی در طول سال از ما می‌گیرند و بعضا این موضوع برای خانواده‌ها سنگین است.»
وی معتقد است برای فهمیدن بهتر دروس تخصصی مثل ریاضی لازم است حتما از معلم خصوصی استفاده کنیم.
تاثیر اختلاف طبقاتی در مدارس
بر روحیه دانشآموزان
اکنون که در ابتدای سال تحصیلی قرار داریم، مدیران مدارس باید با استفاده از امکانات دانش‌آموزی، محیط مناسب روانی برای ایجاد شور و شوق در دانشآموزان را فراهم کنند تا حس مسئولیت‌پذیری، امید به آینده و اعتماد به نفس در آنها رشد کند و خود را برای پذیرش مسئولیت‌های بزرگ‌تر در آینده آماده کند.
«فریده طاهری» دبیر علوم یکی از مدارس شهر تهران در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «اولین برخورد معلم با دانشآموزان مهم‌ترین تاثیر در شکل‌گیری شخصیت اجتماعی او می‌باشد و این اولین برخورد در علاقه‌مندی دانش‌آموز به درس و مدرسه بسیار موثر است.»
وی می‌افزاید: «چهره گشاده و متبسم معلم، صدای آرام و جملات دل‌نشین می‌تواند اضطراب بچه‌ها را کاهش دهد و باعث تقویت اعتماد به نفس‌شان شود و هرگونه تهدید و تحقیر فقط باعث اضطراب آنها می‌شود.»
خانم طاهری ادامه می‌دهد: «با توجه به پیشرفت هر روزه سیستم‌های آموزشی و ارائه روش‌های مدرن آموزشی اهمیت انتخاب نحوه برخورد با دانشآموزان بیشتر از قبل احساس می‌شود. انتخاب روشی که دانش‌آموز از درس دل‌زده نشود و در عین حال به مدرسه اهمیت بدهد. با توجه به هزینه‌های هنگفت اکثر مدارس تهران و انتظار بالای اولیاء دانشآموزان از مدارس به علت صرف هزینه‌ها جهت رفاه فرزندانشان تمامی رفتارهای مسئولین مدرسه زیرذره‌بین است.»
وی تاکید می‌کند: «با توجه به هزینه‌های بالای تحصیل و امکان بروز اختلاف سطح مالی دانشآموزان و تاثیرات سوء این اختلاف در روحیه آنها تمامی مدارس باید از یک حداقل استاندارد بهره‌مند باشند تا این اختلاف سطح کمتر به چشم آید. ولی ما مشاهده می‌کنیم که متاسفانه بعضی مدارس از فقر امکانات رنج می‌برند.»
این دبیر علوم با اشاره به این که برای تامین این امکانات مدارسی می‌توانند فقط به کمک‌های دولت امیدوار باشند، می‌گوید: «مشارکت اولیاء دانشآموزان با توجه به تورم و هزینه‌های بالای زندگی بسیار کمتر شده است و در این‌جا نقش کمک‌های دولت بسیار حائز اهمیت است.»