سید اکبر فرجی
  در مطلب حاضر یکی از احادیث امام باقر(ع) در خصوص اهمیت فریضه امر به معروف و آثار و برکات آن در فرد و جامعه مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است.
***
یکی از روایات معروف امام باقر(ع)، بیان جامع و نغزی است درباره امر به معروف و نهی از منکر که گویای عظمت و جایگاه والای این فریضه بزرگ است و ابعاد گوناگون دینی و اجتماعی آن را بازگو می‌کند. این حدیث در بسیاری از منابع روایی معتبر اعم از کتب اربعه شیعه و جوامع روایی مانند بحارالانوار علامه مجلسی، وافی فیض کاشانی و وسائل‌الشیعه شیخ حر عاملی نقل شده است و اهتمام علمای بزرگ متقدم و متأخر به نقل این حدیث و استناد به آن، از سویی نشان دهنده عظمت و اعتبار آن از لحاظ صحت صدور و از سوی دیگر نشانه دلالت صریح و قاطع آن بر اهمیت و وجوب مؤکد امر به معروف و نهی از منکر است. در بخشی از این حدیث شریف آمده است: رفضوا اسمی الفرایض و اشرفها، ... ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر سبیل الانبیاء و منهاج الصالحین، فریضهًْ عظیمه تقام بها الفرائض و تأمن المذاهب و تجل المکاسب و ترد المظالم و تعمر الارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر(1): «برترین و شریفترین واجبات را ترک کردند... امر به معروف و نهی از منکر راه پیامبران و شیوه صالحان و واجب بزرگی است که همه واجبات فقط به وسیله آن بر پا می‌شود و راهها امن می‌گردد و کسب و کارها حلال می‌شود و ظلمها جبران می‌گردد و زمین عمران و آبادی می‌یابد و از دشمنان انتقام گرفته می‌شود و کارها سامان می‌یابد.»
این حدیث شریف در بردارنده معارفی ژرف و گسترده است که به سبب ضیق وقت به برخی ابعاد مهم آن اشاره می‌کنیم:
1- اهمیت امر به معروف و نهی از منکر؛ تعبیر برترین و شریفترین واجبات، بخوبی گویای جایگاه والای این فریضه است. امام باقر(ع) امر به معروف و نهی از منکر را شأن انبیاء و صلحا بر شمرده است، البته مقصود آن نیست که فقط افرادی که در آن حد از ایمان و معرفت و شایستگی باشند، می‌توانند به آن اقدام کنند، چرا که از آیات و روایات بسیاری بدست می‌آید که این وظیفه برای همه مسلمانان (در صورت تحقق شرایط وجوب) است و بلکه آمرین به معروف در صورت انجام این وظیفه الهی، شأنی بسان شأن پیامبران می‌یابند چرا که با این کار حامل پیام الهی برای گنهکارانی خواهند بود که وظیفه خود را ترک کرده‌اند، امر به معروف و نهی از منکر در واقع استمرار رسالت انبیاء، اولیا و رهبران دینی است. در اهمیت و عظمت این فریضه همین بس که از امیرالمؤمنین(ع) نقل شده است: «اگر تمامی کارهای نیک با امر به معروف و نهی از منکر مقایسه شوند، بسان قطره‌ای در برابر دریای ژرف و پهناور خواهند بود.»(2)
2- نقش محوری امر به معروف و نهی از منکر در میان فرایض دینی؛ در این حدیث شریف امر به معروف و نهی از منکر مایه و پایه قوام و دوام همه فرائض دانسته شده است، به این معنی که همه فروع دینی مانند نماز، روزه و زکات و نیز تمامی واجبات اخلاقی مانند عفاف، راستگویی و امانتداری، در پرتو این فریضه در جامعه برقرار می‌شود و گسترش می‌یابد و رذائل اخلاقی بتدریج از جامعه برچیده می‌شود یا به حداقل می‌رسد؛ نکته بسیار مهم در این خصوص آن است که این حدیث راه بر پا شدن واجبات دینی را مختص به امر به معروف و نهی از منکر می‌داند از این بالاتر اینکه از آیات و روایاتی استفاده می‌شود که حتی اصول دین و ایمان به آنها در صورتی در جامعه برقرار و بر دوام خواهد بود که این فریضه برقرار باشد و اگر از مفهوم فریضه قائل به صحت شویم این حدیث شریف نیز بیانگر همین حقیقت خواهد بود. این تأثیر اعجازآمیز و استثنایی امر به معروف و نهی از منکر از آن جهت است که اگر این وظیفه الهی بدرستی اجرا شود، مخاطب هر امر به معروف و نهی از منکر، خود تبدیل به یک آمر به معروف و ناهی از منکر شده و از یک امر به معروف ساده، صدها و هزاران شخص به یک کار نیک ترغیب شده، خود مبلغ آن عمل خواهند گردید و در غایت، آن کار نیک تمامی سطوح جامعه و همه شئون زندگی اجتماعی را در بر خواهد گرفت و با توجه به اینکه معروف و منکر، گستره فراگیری نسبت به تمامی عقاید، اخلاقیات و وظایف عملی دارند، نتیجه طبیعی رسا شدن این فریضه بزرگ، گسترش تمامی نیکی‌ها در جامعه و زدودن همه زشتی‌ها از آن خواهد بود.
3- ابعاد اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر
الف) ابعاد اقتصادی: به مقتضای فرموده امام باقر(ع) (تحل المکاسب) امر به معروف و نهی از منکر تمامی روابط اقتصادی جامعه را از مفاسد اقتصادی پیراسته می‌سازد. یعنی هرگونه ربا، رشوه، کم‌کاری، گرانفروشی، کلاهبرداری، اختلاس  و رانت‌خواری و نجومی بگیری و... را می‌توان از این طریق تقلیل داد و بتدریج به حداقل ممکن رسانید، از سوی دیگر از آنجا که یکی از مصادیق بارز معروف، کار و تلاش اقتصادی مولد است، امر به معروف می‌تواند موجب رونق اقتصادی و شتاب گرفتن رشد اقتصادی کشور شود، در آیات متعدد قرآن پرهیزکاری افراد جامعه موجب برکات گوناگون از جمله برکات اقتصادی برای آن و باعث رشد می‌شود: «ولو ان اهل القری امنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء والارض» (اعراف، 96) بر این اساس، امر به معروف و نهی از منکر با گسترش پرهیزکاری موجب نزول برکات اقتصادی بر جامعه می‌شود از اینجاست که صدق فرمایش دیگر امام باقر(ع) در این حدیث در این خصوص (تعمر الارض) آشکار شود.
ب) نقش عدالت گستری: در جامعه‌ای که همگان براساس این فریضه، فرد را در برابر هر گونه ظلم و تجاوز به حقوق دیگران مسئول بدانند، در جهت مقابله با آن، خود را وظیفه‌مند می‌دانند، در نتیجه از بسیاری از ظلم‌ها در چنین اجتماعی پیشگیری می‌شود و مظلومانی نیز در استیفای حقوق خود مورد حمایت آمرین به معروف قرار خواهند داشت و تضییع کنندگان حقوق مردم با مقاومت منفی آحاد جامعه، در نهایت مجبور به جبران ظلم فرد خواهند بود (تردالمظالم)
ج) نقش امنیت بخشی:
1- امنیت داخلی (تأمن المذاهب) جامعه‌ای که امر به معروف و نهی از منکر در آن زنده است، تبهکاران جامعه، برای اعمال مجرمانه خود محیط را ناامن می‌بینند و تمامی مردم بمنزله همکاران نیروی انتظامی در مقابله با مظاهر ناامن کننده جامعه عمل خواهند کرد.
2-امنیت در برابر دشمن خارجی (ینتصف من الاعداء) امر به معروف و نهی از منکر از بهترین عوامل افزایش اقتدار، استحکام و صلابت جامعه اسلامی در اثر همبستگی و انسجام اجتماعی است، این امر کشور را در برابر تهاجم نظامی دشمن مصونیت می‌بخشد و در صورت تهاجم دشمن، آحاد جامعه پشتوانه قوای نظامی کشور و موجب پیروزی مقتدرانه بر خصم خواهند بود.
د) سامان بخشی به انضباط اجتماعی (یستقیم‌الامر) نظم و انضباط اجتماعی بر محور قانون‌مداری و تمکین مردم در برابر قانون، تحقق می‌یابد، امر به معروف و نهی از منکر در جامعه دینی که قوانین آن برگرفته از احکام شرع یعنی معروفها و منکرهاست، در واقع لازمه التزام به قانون است، قانون شکنان در نتیجه نهی و طرد از سوی عموم مردم و فشار افکار عمومی، مجبور به التزام به قانون می‌شوند.
با تأمل در آثار بیشمار امر به معروف و نهی از منکر در ارتقاء و بهبود اوضاع دینی و اجتماعی، ضرورت احیاء این فریضه خودنمایی می‌کند اما این مهم منوط به موارد ذیل است:
1- انجام یک سلسله برنامه‌های فرهنگی جامع و سنجیده برای ترغیب آحاد جامعه به این فریضه؛
2- اهتمام قوه مقننه به وضع قوانین لازم برای اجرایی کردن اصل هشتم قانون اساسی؛
3- حمایت قاطعانه قوه مجریه و قوه قضائیه از آمرین به معروف؛
4- و سرانجام عزم ملی برای اجرای همه جانبه این فریضه بزرگ و حیاتبخش.
ـــــــــــــــــــــــــــ
1- الکافی (فروع کافی) محمد بن یعقوب کلینی، دارالکتب الاسلامیه، ج 5، ص 55
2- نهج‌البلاغه، حکمت 374