راه‌های خودشناسی (پرسش و پاسخ)
پرسش:
مهم‌ترین راهکار‌هایی که انسان می‌تواند در پرتو آنها نفس خود را بشناسد کدام است؟
پاسخ
خدای متعال در سوره مائده آیه 105 بالحنی تامل برانگیز معرفت نفس را مورد تاکید قرار داده و می‌فرماید: یا ایهالذین امنوا علیکم انفسکم، لایضرکم من ضل اذا اهتدایتم الی الله مرجعکم جمیعا فینبئکم بما کنتم تعملون» ای کسانی که ایمان آورده‌اید به خودتان بپردازید (شناخت، ساختن و مراقبت نفس و ...) هرگاه شما هدایت یافتید آن کس که گمراه شده است به شما زیانی نمی‌رساند، بازگشت همه شما به سوی خداست. پس شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه خواهد کرد.
یکی از گام‌های نخستین در راه اصلاح نفس و تهذیب اخلاق و پرورش ملکات والای انسانی، خودشناسی است. انسان از طریق خودشناسی به کرامت نفس و عظمت خلقت الهی و اهمیت روح آدمی که پرتویی از انوار الهی است، پی می‌برد و این خود مقدمه‌ای می‌شود تا مراحل خودسازی و سیرالی الله را به خوبی طی نماید. در اینجا برخی از راه‌های خودشناسی و دست‌یابی به این ملکه فضیله را بیان می‌کنیم:
1- مطالعه
اولین و ساده‌ترین راه خودشناسی مطالعه است. انسان با مطالعه کتب مختلف همچون کتب دینی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، علمی و... می‌تواند به درون خود راهی برای شناخت باز کند و از استعداد و علایق خودآگاهی پیدا کند. لذا در سایه این شناخت و کشف این استعدادها خواهد توانست مسیری را برای تکامل پیدا کند.
2- شناخت گذشتگان
امام علی(ع) در وصیت خود به امام حسن(ع) می‌فرماید: گذشتگان هرگز از نگریستن به خویشتن باز نماندند، همانگونه که تو به خویشتن می‌نگری و درباره خود اندیشیدند همانگونه که تو می‌اندیشی و این نگرش و اندیشه آنان را در نهایت کار وادار کرد به آنچه که شناختند عمل کنند.(نهج‌البلاغه- خطبه 31)
لذا با شناخت گذشتگان و عکس‌العمل آنان در مواجه با مسائل و مشکلات و... می‌توان از اشتباهات آنها پند گرفت و از موفقیت‌های آنها الگوبرداری کرد. زیرا عمل آنها نشانه شناخت صحیح و یا غلط آنان از خود است.
3- تفکر
یکی دیگر از راه‌های خودشناسی تفکر است. انسان می‌تواند با تعمق و تامل در درون خود و جست‌وجوی اعماق وجود خود به شناختی عمیق و درونی برسد و نظام عالم هستی را با تمامی ابعاد و به وجود آورنده آن مورد شناسایی قرار دهد. خدای متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «اولم یتفکروا فی انفسهم ما خلق الله السموات و الارض و ما بینهما الا بالحق و اجل مسمی و ان کثیرا من الناس بلقاء ربهم لکافرون» آیا آنان با خود نیندیشیدند که خداوند آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آن دو است جز به حق و برای زمان معینی نیافریده است؟ ولی بسیاری از مردم (معاد و) لقای پروردگارشان را منکرند!(الروم-8)
امام خمینی(ره) اولین گام در مجاهدت با نفس و حرکت به سوی خدا را تفکر می‌داند و می‌فرماید: «انسان لااقل در هر شب و روزی مقداری ولوکم هم باشد، فکر کند در اینکه آیا مولای او که او را در این دنیا آورده و تمام اسباب آسایش و راحتی را از برای او فراهم کرده و بدن سالم و قوای صحیحه ... به او عنایت کرده و این همه بسط و بساط نعمت و رحمت کرده و از طرفی هم این همه انبیا فرستاده و کتاب‌ها نازل کرده و «آیا وظیفه ما با این مولای مالک الملوک چیست؟
(شرح چهل حدیث، ص 6)