پرسش: چرا امام جواد(ع) با دختر شخصی مثل مأمون خلیفه عباسی و قاتل پدرش امام‌ رضا(ع) ازدواج کرد و این ازدواج چگونه انجام گرفت؟
پاسخ:
مأمون پس از شهادت امام رضا(ع) در سال ۲۰۳ هـ ق از خراسان به بغداد آمد، دید نه تنها اهل خراسان، بلکه شیعیان در بغداد و عراق او را قاتل امام خود می‌دانند و در هر کجا که می‌نشینند او را مورد لعن و سرزنش قرار می‌دهند، به این فکر افتاد که خود را از آن جرم و گناه بیرون آورد و نظر شیعیان و علویان را نسبت به خود جلب نماید، این بود که نامه‌ای برای امام جواد(ع) نوشت و با اکرام و احترام او را به بغداد خواست تا با این دسیسه ذهنیّتی که مردم از او دارند با تکریم و اکرام فراوان در انظار عمومی نسبت به امام(ع) خارج سازد.(منتهی الامال، ج 2، ص 370)
شیخ مفید به سند خود از «ریّان بن شبیب» روایت کرده که چون «مأمون» خواست دخترش ام الفضل را به عقد ازدواج امام جواد(ع) درآورد، بنی عباس مطلع شدند و بر آنان بسیار گران آمد و از این تصمیم مأمون به شدّت ناراحت شدند و از این ترسیدند کار حضرت جواد(ع) بدانجا بکشد که کار پدرش حضرت رضا(ع) کشید و منصب ولیعهدی مأمون به آن حضرت و بنی‌هاشم منتقل گردد. از این رو جلسه گرفتند و در این باره به گفتگو پرداختند و بزرگان فامیل به نزد مأمون آمده گفتند: ‌ای امیرالمؤمنین تو را به خدا سوگند می‌دهیم از تصمیم خود درباره تزویج (محمد بن علی) صرف نظر کن، زیرا از این می‌ترسیم که بدین‌وسیله منصبی را که خداوند به ما داده! از چنگ ما خارج ساخته و لباس عزت و شوکتی را که خدا به ما پوشانیده، از تن ما به در آوری، زیرا تو به خوبی کینه دیرینه و تازه ما را به این گروه (بنی هاشم) می‌دانی و از رفتار خلفای گذشته با آنان آگاهی که (بر خلاف تو) آنان را تبعید می‌کردند و کوچک می‌نمودند، و ما در آن رفتاری که تو نسبت به پدرش حضرت رضا(ع) انجام دادی در تشویش و نگرانی بودیم تا این که خداوند اندوه ما را از طرف او برطرف ساخت تو را به خدا دست از این کار بردار مبادا دوباره ما را به اندوهی که به تازگی از سینه‌های ما دور شده، باز گردانی و رأی خویش را درباره ازدواج «ام الفضل» با فرزند علی بن موسی‌الرضا(ع) به سوی دیگری از خانواده و دودمان بنی عباس که شایستگی آن را دارد، باز گردان! «مأمون» به آنان گفت: آل ابیطالب سزاوارتر از شما هستند (به مقام خلافت و زمامداری) (الارشاد، شیخ مفید، ج2، ص 269)‌ و اما رفتار خلفای قبل از من نسبت به آن‌ها (که یادآور شدید) آنان با این عمل قطع رحم و خویشاوندی کردند و پناه می‌برم به خدا که من نیز همانند آنان باشم به خدا سوگند من از آنچه نسبت به ولیعهدی علی بن موسی(ع)انجام دادم هیچ پشیمان نیستم و به راستی من از او خواستم که کار خلافت را به دست بگیرد و من از خودم آن را دور سازم ولی او قبول نکرد و مقدّرات خداوند همان بود که دیدید. اما این که من محمد بن علی امام جواد(ع) را برای دامادی خود برگزیدم، به خاطر برتری اوست با خردسالی‌اش در علم و دانش بر همه دانشمندان زمان و راستی که دانش او شگفت‌انگیز است و من امیدوارم آنچه که من از او می‌دانم برای مردم آشکار کند تا بدانند که رأی صحیح همان است که من درباره او داده‌ام.
آنان در پاسخ «مأمون» گفتند: این نوجوان گرچه رفتار و کردارش تو را به شگفت واداشته و شیفته خود کرده است، ولی (هر چه باشد) او کودکی است که معرفت و فهم او اندک است، پس به او مهلت بده تحصیل علم کند تا عالم شود و در علم دین فقیه گردد و آن گاه هر چه خواهی درباره او انجام ده.
مأمون گفت: وای به حال شما، من به این جوان از شما آشناترم و بهتر از شما او را می‌شناسم، این جوان از خاندانی است که دانش ایشان از خداست و بسته به آن دانش ژرف و بی‌انتها و الهامات اوست، پیوسته پدرانش در علم دین و ادب از همگان بی‌نیاز بودند و دست دیگران از رسیدن به حد کمال ایشان کوتاه و نیازمند به درگاه آنان بوده‌اند، اگر می‌خواهید او را آزمایش کنید تا بدانید آنچه من گفتم درست است و درستی گفتار من بر شما آشکار گردد. (گفتند: (این پیشنهاد خوبی است) و ما خشنودیم که او را آزمایش کنیم پس اجازه بده ما کسی را در حضور تو بیاوریم تا از او مسائل فقهی و احکام دینی سؤال کند. آنان از نزد مأمون رفتند و به اتفاق آراء تصمیم گرفتند، از «یحیی بن أکثم» که قاضی بزرگ آن زمان بود، بخواهند از حضرت محمد بن علی(ع) مسئله بپرسد که او نتواند پاسخ بگوید. و برای این کار وعده اموال نفیس و نویدهای فراوانی به «یحیی» دادند. پس از مأمون درخواست کردند روزی را برای این مناظره تعیین نماید به دستور مأمون آن مجلس مهیا گردید و امام‌جواد(ع)  که در آن موقع نه سال و چند ماه از عمر شریفش گذشته بود حاضر شد و «یحیی» نیز پیش روی آن حضرت نشست و در حضور «مأمون» سؤال خود را آغاز کرد، گفت: قربانت گردم چه می‌فرمائی درباره شخصی که مُحْرِم بوده و در حال احرام شکاری را بکشد؟ حضرت فرمود: آیا در حِلّ کشته یا در حرم، عالم به مسئله و حکم بوده است یا جاهل، از روی عمد کشته است یا به خطا، و آنگهی آیا آن شخص آزاد بوده یا عبد و برده، کوچک بوده یا بزرگ و نخستین بار بوده که چنین کاری کرده یا پیش از آن نیز انجام داده، آن شکار از پرندگان بوده یا غیر آن، از شکارهای کوچک بوده یا بزرگ، بر این عمل اصرار داشته یا پشیمان گشته بود، در شب این شکار را کشته یا در روز، در حال احرام عمره بوده یا احرام حج، (بگو کدام یک از این اقسام بوده) زیرا هر کدام حکمی جداگانه دارد.
«یحیی بن أکثم» از شنیدن این فروع حیرت‌زده شد و ناتوانی و زبونی در چهره‌اش آشکار گردید و زبانش به لکنت افتاد به طوری که حاضرین مجلس ناتوانی او را در برابر آن حضرت فهمیدند. مأمون بعد نگاه به فامیل و خاندان خود کرده گفت: آیا دانستید آنچه را که نمی‌پذیرفتید؟ سپس رو به حضرت جواد(ع) کرده گفت: آیا خود خطبه عقد را می‌خوانی؟ فرمود: بلی «مأمون» گفت قربانت گردم خطبه عقد را برای خود بخوان، زیرا من تو را به دامادی خود پسندیدم و دخترم «ام الفضل» را به همسری تو در آوردم اگر چه گروهی این کار را خوش ندارند. (منتهی الامال، همان)