کیاست و اخلاق (نگاه)
آقای رئیس‌جمهور در شورای اداری استان خراسان شمالی سخنان بحق و قابل تقدیری ابراز داشته‌اند. ولی بر پاره‌ای از اظهارات ایشان نقدهایی وارد است که تنها به یک نمونه آن در این مختصر اکتفا می‌کنیم. ایشان در‌باره پیروزی اخلاقی ایران در موضوع برجام اظهار نموده‌اند: «ما متخلف نبودیم، ما عهدمان را نشکستیم این از لحاظ اخلاقی برای ما خیلی مهم است. در همین سفر اخیرم در اجلاس شانگ‌های دو نفر از سران دنیا به من گفتند، شما در مسئله برجام پیروز بزرگ سیاسی و اخلاقی در تاریخ هستید. این حرف بسیار مهمی است...»
اسلام دین اخلاق است و روابط انسان‌ها را بر مبنای اخلاق تعریف می‌کند. اما هرگز یک سویه عمل نکرده و اخلاق‌گرای صِرف نیست بلکه همه جوانب را با هم لحاظ می‌نماید تا آنجا که در احکام و مسائل شرعی نیز به موضوعی مانند عزت مسلمین توجه فرموده است مثلا اگر کسی برای وضو آب در اختیار ندارد و شخصی مقداری آب به او می‌بخشد اما در قبال آن بر وی منت می‌نهد، می‌تواند آب را نپذیرفته و تیمم کند.
اخلاق یک قالب واحد و ثابت و دستورالعملی لا‌یتغیر نیست بلکه نسخه‌ای طبیبانه است که در شرایط گوناگون، تغییر می‌کند. در این زمینه به نمونه‌های متعددی می‌توان اشاره کرد مثلا یکی از صفات نکوهیده و زشت، تکبر است که اسلام سخت از آن نهی کرده و متکبران را وعده دوزخ داده است. اما به عنوان نسخه‌ای شفا بخش، رفتار متکبرانه در برابر اهل تکبر را تجویز نموده و آن را نوعی عبادت دانسته است: «التکبّر مَعَ المُتَکَبّر عِباده» استاد شهید مطهری در توضیح این حدیث می‌فرماید: «مقصود این است که اگر کسی متکبرانه رفتار می‌کند شما طوری عمل نکنید که او را به تکبرش تشویق کنید بلکه در مقابل آدمی که متکبرانه رفتار می‌کند، متکبرانه رفتار کنید تا دماغش به خاک مالیده شود و دیگر تکبر نداشته باشد.» (مجموعه آثار شهید مطهری ج ۲۲ ص ۷۸۵ )
اخلاق در میدان جنگ نیز تعریفی خاص دارد. در معرکه کارزار اخلاق در همین حد خلاصه می‌شود که رزمندگان مرتکب ظلم نشده کشتگان را مُثله نکنند، فراریان را از پشت سر مورد هدف قرار ندهند و اسرا را به قتل نرسانند. وگرنه در جنگ، حیله و دروغ به دشمن جایز بوده و غافلگیر کردن وی و حمله شبانه بر او هنگامی که در خواب است، مجاز شمرده شده.
اینک باید پرسید آنچه که جناب آقای رئیس‌جمهور به عنوان مراعات اخلاق و پایبندی بر عهد و پیمان در مسئله برجام بیان نموده‌اند آیا واقعا از مصداق‌های مراعات اخلاق است و اساسا آیا در این موضوع جایی برای اظهار اخلاق وجود دارد یا ابزار دیگری می‌بایست به کار گرفته شود؟
آیه ۱۰۲ سوره نساء که دستورالعمل نماز خوف است، از مسلمانان می‌خواهد در مقابل دشمن، هوشیار، مسلح و آماده باشند تا وی نتواند هنگام نماز جماعتِ رزمندگان بر آنها حمله برد. داستان از این قرار است که در سال ششم هجری، پیامبر‌‌اکرم(ص) با گروهی از مسلمانان به مکه عزیمت می‌فرمود. هنگام ظهر به منطقه‌ای رسیدند که دویست نفر از کفار خود را پنهان کرده و در کمین آنان نشسته بودند. بعد از اذان بلال، مسلمانان نماز ظهر را به پیامبر اقتدا کردند. در آن سو کفار آماده بودند که حین نماز عصر بر مسلمانان یورش برده و آنان را قتل عام نمایند. اما جبرئیل قبل از نماز عصر آیه‌ای با این مضمون را نازل کرد که ای پیامبر! چنانچه در سفرهای جهادی خواستی با سپاه مسلمانان نماز بخوانی، باید همراهان خود را دو گروه کنی؛ گروهی به نگهبانی پرداخته و گروه دیگر با تو به نماز بایستند و سلاح‌های خود را نیز به همراه داشته باشند آنان می‌بایست یک رکعت به تو اقتدا کنند و رکعت دیگر را فرادی بخوانند. آنگاه بعد از نماز فورا برخاسته نگهبانی دهند و گروه دیگر که مشغول مراقبت بوده‌اند، در رکعت دوم به تو بپیوندند. این گروه علاوه بر سلاح باید وسایل دفاعی مانند زره و کلاه‌خُود را نیز به همراه داشته باشند.(ترجمه آیه ۱۰۲ سوره نساء به همراه توضیحات) آنگاه در پایان آیه می‌فرماید: «کافران دوست دارند که شما از سلاح و ساز و برگ خود غافل شوید تا یکباره بر شما حمله آورند.»
می‌بینیم که اسلام در برابر کفار، رعایت اخلاق را توصیه نفرموده بلکه هوشیاری، آمادگی و کیاست را مطالبه کرده است. هر چند این آیه شریفه در موضوع برپایی نماز جماعت در جبهه جنگ است، اما می‌توان یک حکم کلی از آن برداشت کرد که پیوسته در همه احوال در مقابل دشمنان، آمادگی و فراست یک موضوع حیاتی است. اما پایبندی بر سر عهد و پیمان با دشمنی که بویی از انسانیت نبرده و از کمترین اخلاق حتی در حوزه سیاست نیز بی‌بهره است به هیچ عنوان قابل تمجید نیست. همچنین عملی که زمینه بهره‌برداری و سوء‌استفاده دشمن را ایجاد کند و حقوق یک ملت هشتاد میلیونی را تضییع کند در هیچ قاموسی اخلاق شمرده نشده است.
سیدابوالحسن موسوی طباطبایی