نگاهی به نقش مساجد در جریان انقلاب اسلامی
مساجد، سنگر مخالفین رژیم شاه
4 ـ 3) حمایت از قیام 15 خرداد در مساجد
قیام 15 خرداد 1342 را باید طلیعه واقعی انقلاب اسلامی و آغاز حرکت انقلابی مردم برای از میان برداشتن نظام 2500 ساله استبدادی در کشور دانست. راجع به این قیام خونین که به کشته شدن بسیاری از هموطنان مسلمان انجامید به اختصار باید اشاره کرد که پس از سخنرانی حضرت امام خمینی(ره) در سیزده خرداد1342، کماندوهای رژیم پهلوی شبانه به منزل ایشان در قم ریخته و امام(ره) را به تهران منتقل کردند. انتشار خبر دستگیری امام(ره) و انتقال ایشان به تهران13 به یکباره و به صورت خودجوش خیل خروشان مردم در شهرهای قم و تهران را به خیابان‌ها آورده و رژیم را تا آستانه فروپاشی تهدید کرد. اسدالله علم در این روز به دستور محمدرضا پهلوی و همراهی فرماندار نظامی تهران بسیاری از مردم را به خاک و خون کشیدند.
در استان قزوین در واکنش به شدت عمل رژیم در برخورد با معترضین، در مساجد سخنرانی‌های صریح و تندی صورت گرفته و تظاهراتی در 18 خرداد برگزار شد. اگرچه واکنش رژیم در شهرهای بزرگی مانند تهران بسیار سراسیمه و از روی وحشت بود، اما در شهرهای کوچک‌تر به خاطر نظارت بیشتر دستگاه‌های امنیتی و نظامی، رژیم به سرعت توانست از ادامه اعتراضات جلوگیری کند. به همین منظور بسیاری از کسانی که در مساجد راجع به قیام 15 خرداد صحبت کرده بودند بلافاصله دستگیر و یا تبعید شدند.
مهمترین اقدام صورت گرفته از سوی روحانیون استان قزوین در اعتراض به اهانت‌های رژیم به ساحت مرجعیت، تعطیلی اقامه نماز جماعت در مساجد بود که انعکاس زیادی در افکار عمومی داشت. در سندی در همین رابطه آمده است.
«آقایان ائمه جماعت از حضور در مساجد قزوین جهت انجام فریضه دینی خودداری نموده‌اند.»
5 - 3) زنده نگه داشتن یاد امام خمینی(ره) و انتقاد از سیاست‌های رژیم پهلوی
از جمله اهداف مشخص روحانیون و مردم در مساجد استان زنده نگه داشتن نام امام خمینی(ره) در شرایط خفقان رژیم پهلوی بود. یادآوری مکرر نام امام خمینی(ره) به بهانه‌های مختلف اعم از رجوع به استفتائات ایشان و یا پاسخ‌گویی به شبهات اعتقادی از طریق نوشته‌های امام(ره) صورت می‌گرفت. در یکی از اسناد ساواک در این مورد آمده است:
« ... تعدادی اعلامیه به امضای «مسلمانان آگاه» و جزوه‌هایی تحت عنوان استفتائیه‌های طلاب و روحانیون از مراجع تقلید درباره کتاب «شهید جاوید» در پاره‌ای از مساجد قزوین پخش کردند که توسط مأمورین مربوط جمع‌آوری گردیده و فتوکپی آنها به پیوست ایفاد می‌گردد. ...
در این اعلامیه سخنان سناتورها «جمشید اعلم» و «وحیدی» در مورد [امام] خمینی مورد اعتراض قرار گرفته و از اقدامات مأمورین امنیتی در مدرسه فیضیه قم و حرم حضرت معصومه انتقاد شده است ... »
از دیگر اقدامات صورت گرفته در مساجد، پخش توضیح‌المسائل امام(ره) در میان مردم بود. اهمیت این اقدام هنگامی بیشتر روشن می‌شود که بدانیم رژیم شدیدترین کنترل‌ها را برای جلوگیری از انتشار این رساله‌ها اعمال می‌کرده است. با این وجود همواره کسانی بودند که با تحمل همه سختی‌ها و با به خطر انداختن موقعیت اجتماعی و سیاسی و حتی جان خود این رساله‌ها را در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دادند.
در مساجد به جز رساله‌های امام(ره)، کتاب‌هایی که به وسیله روشنفکران مذهبی مانند دکتر علی شریعتی و شهید مرتضی مطهری و ... نوشته شده بود نیز میان انقلابیون رد و بدل می‌شد. واکنش رژیم به این اقدامات مانند همیشه اعمال محدودیت‌ها و در اکثر موارد مصادره کتاب‌ها و دستگیری عاملین پخش آنها بود. به تدریج و با جدی‌تر شدن مبارزه مردم خصوصاً در دهه پنجاه بسیاری از بیانیه‌های امام خمینی(ره) که در مناسبت‌های مختلف منتشر می‌شدند، در کمترین زمان و غالباً از طریق شبکه مساجد در اختیار مردم قرار می‌گرفت. براساس اسناد ساواک تعداد زیادی از این بیانه‌ها در مساجد تکثیر و منتشر شده و بُردها و شیشه های مساجد مردم را در سریع‌ترین زمان ممکن در جریان آخرین مواضع و دیدگاه‌های امام(ره) قرار می‌دادند.
4) مساجد سنگر مخالفین رژیم
تقدس مسجد در میان مردم و ترس رژیم از واکنش‌های شدید مردمی به‌رغم سابقه بی‌حرمتی‌رضاخان به مساجد، به تدریج در طول دوره پهلوی دوم این مکان‌های مقدس را به سنگری علیه رژیم تبدیل کرد. بسیاری از مخالفین رژیم اعم از نیروهای مذهبی و یا حتی غیر مذهبی حساب ویژه‌ای بر روی مساجد باز کرده و می‌کوشیدند تا از شبکه عظیم آن برای نیل به مقاصدشان استفاده کنند. رژیم نیز با برگزاری پاره‌ای از مراسم‌های ملی و سیاسی در مساجد و یا استفاده از برخی روحانیون وابسته، به دنبال استفاده‌ی ابزاری از مسجد بود. بی‌تردید نیروهای مذهبی طرفدار امام خمینی(ره) اکثریت قاطع را در اختیار داشته و به نص صریح اسناد ساواک بیشترین فعالیت و سازماندهی را نیز در میان توده‌های مردم برعهده داشتند. لازم به یادآوری است که شبکه ارتباطی طرفداران امام(ره) که از نجف تا قم و از آنجا به سایر شهرها امتداد پیدا می‌کرد، مرتباً به وسیله کسانی که وظیفه تحکیم این سنگر را داشتند پشتیبانی می‌گردید. اسناد نشان می‌دهد که طرفداران امام(ره) در طول دهه چهل و پنجاه در صدد تثبیت این موقعیت بوده و از طریق ارتباط با شبکه طرفداران امام(ره) از آنها برای ایجاد ارتباط بیشتر با مردم نقاط مختلف کشور استفاده می‌کرده‌اند. در راستای تحقق این هدف همواره تعدادی از روحانیون، وعاظ و اندیشمندان مذهبی از شهرهای تهران و قم به استان قزوین آمده و به سخنرانی در مساجد می‌پرداختند. در سند زیر به مسافرت آیت‌الله امامی کاشانی به قزوین برای سخنرانی اشاره شده است:
«چون یاد شده [امامی کاشانی] به مدت 5 شب در مسجد شیخ‌الاسلام این شهرستان سخنرانی نمود و پس از انقضای مدت مذکور نیز قزوین را ترک نمودند لذا کسب اطلاع از نحوه افکار و تمایلات سیاسی و وابستگی یاد شده به گروه‌های برانداز درحال حاضر جهت این ساواک مقدور نیست.»
موقعیت اقلیمی قزوین این امکان را به مردم و علمای سایر نقاط کشور می‌داد تا به این منطقه سفر کرده و در مساجد آن به سخنرانی و فعالیت سیاسی بپردازند. قطعاً این آمد و شدها سبب می‌شد تا مردم قزوین در جریان روند انقلاب و حرکت امام خمینی(ره) در سایر نقاط کشور قرار گیرند. در سند زیر به حضور علمای اهواز در قزوین و ارتباط آنها با طبقات مختلف اشاره شده است:
«نامبرده بالا [سیدباقر محمدی] در مسجد جامع قزوین در حضور آیت‌الله انصاری از علمای اهواز که جهت استفاده از آبگرم آوج چند روزی به قزوین آمده بود و عده‌ای از بازاریان ضمن صحبت از مسائل مذهبی در اطراف اهانت به مقام روحانیت سخنرانی و اظهار داشت ... اهانت به یک عالم و روحانی اهانت به خدا و رسول و امام زمان است...»