ویژگی‌های شب قدر از دیدگاه امام خمینی(ره)
حجت‌الاسلام هوشیاری
علت نامگذاری «شب‌های قدر»
قدر در قرآن کریم به سه معنا به کار رفته است:
1- اندازه و اندازه‌گیری: «قَدْ جَعَلَ‌اللهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً» (طلاق/ 3)؛ خداوند برای هر چیزی قدر و اندازه‌ای قرار داده است.
2- ارزش، منزلت، شرافت، عظمت و بزرگی: «ما قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِه» (انعام/ 91)؛ آنان بزرگی عظمت خدا را آن گونه که باید بشناسند نشناختند.
3- ضیق و تنگ: «وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللهُ» (طلاق/ 7) و آنان که تنگدست‌اند از آنچه خدا به آنها داده است انفاق نمایند، پس باید انفاق نماید
در اینکه قدر در «شب قدر» به چه معنایی استعمال شده است، اختلاف میباشد.
از بیان حضرت امام خمینی (س) در کتاب آداب الصلاه فهمیده میشود که هر کدام از این معانی نسبت به شب قدر قائل دارد:
در وجه تسمیه «لیله القدر» علما اختلافاتی کردند. بعضی بر آنند که چون صاحب شرف و منزلت است، و قرآنِ صاحبِ قدر، به توسّطِ ملک صاحبِ قدر، بر رسولِ صاحبِ قدر، برای امّتِ صاحب قدر وارد شده است، لیله القدرش گویند.
و بعضی گفتهاند که برای آن «لیله قدر» به آن گویند که تقدیر امور و آجال و ارزاق مردم در این شب میشود.
و بعضی گفتهاند به واسطه آنکه از کثرت ملائکه زمین تنگ شود، آن را قدر گویند و آن از قبیل «و من قدر علیه رزقه» است.» (آداب الصلاه (آداب نماز)؛ ص: 324)
اگر «قدر» به معنای اندازه و اندازه‌گیری باشد، در این صورت، شب قدر، شبی است که همه مقدرات تقدیر می‌‌گردد و قالب معین و اندازه خاص هر پدیده، روشن می شود.
مرحوم کلینی در کافی از امام باقر(ع) نقل میکند، که آن حضرت در جواب معنای آیه «انا انزلناه فی لیلهًْ مبارکهًْ» فرمودند:
«آری، شب قدر، شبی است که همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید میشود. شبی که قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبی است که خدای تعالی درباره‌اش فرموده است: «فیها یُفْرَقُ کُلُّ أمْرٍ حَکیمٍ» (دخان/ 4)؛ در آن شب، هر امری با حکمت، متعین و ممتاز می‌‌گردد».
آن‌گاه فرمود: «در شب قدر، هر حادثه‌ای که باید در طول آن سال واقع گردد، تقدیر میشود، خیر و شر، طاعت و معصیت، و فرزندی که قرار است متولد شود یا اجلی که قرار است فرا رسد یا رزقی که قرار است برسد و...». (المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج: 20؛ ص: 382).
در این شب تمام حوادث سال آینده به امام هر زمان ارائه میشود، و وی از سرنوشت خود و دیگران باخبر می‌‌گردد.
امام باقر(ع) میفرماید: «انه ینزل فی لیلهًْالقدر الی ولی‌الامر تفسیر الامور سنهًْ سنهًْ، یؤمر فی امر نفسه بکذا و کذا و فی امر الناس بکذا و کذا؛ در شب قدر به ولی امر (امام هر زمان) تفسیر کارها و حوادث نازل میشود و وی درباره خویش و دیگر مردمان مامور به دستورهایی می شود». (الکافی؛ ج: 1؛ ص: 248)
پس شب قدر شبی است که:
1. قرآن در آن نازل شده است.
2. حوادث سال آینده در آن تقدیر می شود.
3. این حوادث بر امام زمان (روحی فداه) عرضه و آن حضرت مامور به کارهایی می‌‌گردد.
بنابراین، میتوان گفت شب قدر، شب تقدیر و شب اندازه‌گیری و شب تعیین حوادث جهان ماده است.
نکاتی از ویژگی‌های شب قدر
- با توجه به سوره مبارکه قدر میتوان ویژگی‌های این شب را چنین بیان کرد:
1. شب قدر شب نزول قرآن است «إِنَّا أنْزَلْناهُ فی لَیْلَهًِْ الْقَدْر» (قدر/ 1).
2. این شب، شبی ناشناخته است و این ناشناختگی به دلیل عظمت آن شب است: (و ما ادراک ما لیلهًْ القدر).
3. شب قدر از هزار ماه بهتر است: «لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر» (قدر/ 3).
در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که فرمودند:
«عمل صالح در شب قدر از قبیل نماز، زکات و کارهای نیک دیگر بهتر است، از عمل در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد.»
4. در این شب مبارک، ملائکه و روح با اجازه پروردگار عالمیان نازل می شوند: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهًْ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» (قدر/ 4).
روایات تصریح دارند که آنها بر قلب امام هر زمان نازل می‌شوند.
5. این نزول برای تحقق هر امری است که در سوره «دخان» بدان اشاره شده است: (من کل امر).
6. و این نزول - که مساوی با رحمت خاصه الهی بر مومنان شب‌زنده‌دار است- تا طلوع فجر ادامه دارد «سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» (قدر/ 5).
شب قدر چه شبی است؟
- در اینکه شب قدر چه شبی است اقوال مختلف میباشد:
در میان اهل سنت چند قول وجود دارد:
1. شب قدر فقط همان شبی بود که قرآن در آن نازل گردید و دیگر تکرار نمی‌‌شود.
2. برخی نیز اظهار داشته‌‌اند که در دوران حیات پیامبر اکرم (ص) شب قدر در هر سال تکرار می‌‌شد، اما پس از ارتحال ایشان، دیگر شب قدر وجود ندارد.
3. برخی نیز معتقد بوده‌‌اند که شب قدر یک شب در تمام سال است، ولی معلوم نیست آن شب کدام است، اگرچه در زمان حیات پیامبر در ماه رمضان بوده است.
4. گروهی دیگر از اهل سنت اعتقاد دارند که طبق حدیث نبوی شب قدر در یکی از ده شب آخر ماه رمضان واقع شده است. اغلب شب بیست و هفتم را شب قدر می‌‌دانند و در آن شب به دعا و شبزندهداری می‌‌پردازند.
اما از نظر شیعه بر اساس حدیثی که از حماد بن عثمان نقل شده است، که وی از حسان بن علی و او نیز از امام ششم شیعیان امام جعفر صادق(ع) نقل کرده است؛ شب قدر تا قیامت باقی است و در ماه رمضان واقع است.
در روایات شیعه آمده است که شب قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ ماه رمضان است که احتمال شب بیست‌وسوم بیشتر است.
در اصول کافی نیز آمده است که تقدیر در شب نوزدهم، و ابرام در شب بیست‌ویکم، و امضا در شب بیست‌وسوم است.
کدام شب، شب سرنوشت سالانه انسان‌هاست؟
- حضرت امام معتقدند اخباری که در باب تعیین شب قدر وارد شده ممکن است قابل جمع باشد، به این صورت که در عالم طبیعت شب قدر مظاهری دارد که در نقص و کمال با هم فرق میکند و آن صورت و مظهر کامل که برای پیامبر اکرم (ص) محقق شده، در بین چند شب مخفی است.
ایشان در کتاب آداب الصلاه چنین فرموده‌اند:
بدان که از برای «لیلهًْ القدر» چنانکه حقیقت و باطنی است که به آن اشاره شد، از برای آن صورت و مظهری است، بلکه مظاهری است در عالم طبع، و چون مظاهر ممکن است در نقص و کمال فرق‌ها کند، از این جهت ممکن است بین اقوال و اخباری که در باب تعیین «لیلهًْالقدر» وارد شده است جمع نمود به اینکه تمام آن لیالی شریفه که در روایات است از مظاهر «لیلهًْالقدر» است، الا آنکه بعضی با بعضی در شرافت و کمال مظهریت فرق دارد.
و آن شب شریفی که تمام ظهور «لیلهًْالقدر» و شب وصل تامّ ختمی و وصول کامل خاتمی است، در تمام سال، یا در شهر مبارک رمضان، یا در عشر آخر آن، یا در لیالی ثلاثه، مختفی است. و در روایات عامّه و خاصّه نیز اختلافاتی است. و در روایات خاصه نیز به طریق تردید، در شب نوزدهم، و بیست‌ویکم، و بیست‌وسوم، مذکور شده، و گاهی تردید بین شب بیست و یکم، و بیست [و] سوم شده است. (آداب الصلاهًْ، ص: 331)
البته در ادامه به بیان روایاتی می‌پردازد که شب بیست‌وسوم را تقویت میکند:
و سید عابد زاهد رضی‌الله عنه در اقبال فرماید: «بدان که این شب بیست وسوم از شهر رمضان، وارد شده است اخبار صریحه به اینکه لیله قدر است به مکاشفه و بیان. از آن جمله آن است که روایت کنیم به اسناد خود تا سفیان بن السیط گفت: گفتم به حضرت صادق(ع) تعیین فرما لیله قدر را برای من مفرداً. فرمود: شب بیست وسوم، و از آن جمله آن است که روایت کنیم به اسناد خود تا زراره از عبدالواحد بن المختار الأنصاری گفت: سؤال کردم از حضرت باقر(ع) از لیله قدر. فرمود: به خدا قسم خبر میدهم به تو و تعمیه نمی‌کنم به تو. آن اول شب از هفت شب آخر است.» پس از آن از زراره نقل میکنند که گفته آن ماهی که حضرت تعیین فرمود، بیست‌ونه روز بود. پس از آن روایات دیگر نقل کنند که «لیله قدر» شب بیست‌وسوم است، که از آن جمله است قضیه جهنی که معروف است. (آداب الصلاهًْ، ص: 332)
در شب‌های قدر تکیه بر چه اصولی
سعادت شب‌زنده‌داران را فراهم خواهد کرد؟
- رویه حضرت امام خمینی(س) در این ماه مبارک رمضان، خصوصاً شب‌های قدر اشتغال به عبادت و مناجات با معبود خویش بود. ایشان ملاقات‌های خودشان را در ماه مبارک رمضان تعطیل می‌کردند و با تلاوت قرآن و دعا و مناجات ماه را سپری می‌کردند.
همچنین حضرت امام در کتاب عرفانی «آداب الصلاه» به ذکر روایات متعددی در باب فضیلت این شب‌ها و بهترین عبادات در این شب‌های قدر می‌‌پردازند و می‌فرمایند:
«از آن جمله... از پیغمبر نقل است که فرمود: «موسی گفت: «الهی من قرب تو را میخواهم.» فرمود: «قرب من از برای کسی است که بیدار باشد در شب قدر.» گفت: «الهی رحمت تو را میخواهم.» فرمود: «رحمت من برای کسی است که رحم کند فقرا را در شب قدر.» گفت: «خدایا من گذشتن از صراط را میخواهم.» فرمود: «این برای کسی است که تصدّق کند به صدقهای در شب قدر.» گفت: «خدایا از درخت‌های بهشت و میوههای آن می خواهم.» فرمود: «این برای کسی است که تسبیح کند به تسبیحهای در شب قدر.» گفت: «خدایا نجات می خواهم.» فرمود: «نجات از آتش؟» گفت: «آری.» فرمود: «این برای کسی است که استغفار کند در شب قدر.» گفت: «خدایا رضای تو را میخواهم.» فرمود: «خشنودی من از برای کسی است که دو رکعت نماز بخواند در شب قدر.»» (آداب الصلاه (آداب نماز)؛ ص: 333 و 334)
یکی از اعمال شب قدر احیا و شبزندهداری در آن است، که حضرت امام می‌فرمایند:
«... از حضرت باقر(ع) نقل است که: «کسی که احیاء کند شب قدر را، آمرزیده شود گناهان او گرچه به عدد ستارگان آسمان و وزن کوه‌ها و کیل دریاها باشد.»» (آداب الصلاه (آداب نماز)؛ ص: 334)
چرا بسیاری از افراد نتیجه مطلوب را از شب قدر به دست نمی‌آورند؟
- شب قدر شب باعظمتی است که درک آن برای هر کس محقق نخواهد شد: «وَ ما أدْراکَ ما لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ» (قدر/ 2).
البته در این ضیافت الهی که بار عام پروردگار عالم است همه دعوت شده‌اند و هر کس به اندازه معرفت و درجه ایمانش حظ و بهره می‌برد.
حضرت امام خمینی(س) میفرماید:
«دعوت مراتب دارد، اجابت هم مراتب دارد. آن مرتبه اعلاء اجابت آنی است که پس از حصول مقدمات و ریاضاتی که رسول خدا(ص) کشیدهاند منتهی شد به اینکه خدای تبارک و تعالی از او ضیافت کرد به نزول قرآن.» (صحیفه امام؛ ج: 17؛ ص: 490)
شب قدر، شب دعا، تضرع، توبه و انابه و توجه به پروردگار است. شب رهایی از قید بندگی غیر خدای تعالی است، فرصتی برای مغفرت و عذرخواهی است. هر کس با هر جرمی به محضر حق تعالی بیاید دست ردّ به سینه‌اش زده نمی‌‌شود.
حال که خدای متعال به برکت ماه رمضان به ما اجازه استغفار و طلب مغفرت داده، از او برای معاصی و جسارت‌ها و نیز از سستی در عبادت و بندگی معذرت بخواهیم، و الا روزی خواهد آمد که خدای متعال به مجرمین میفرماید: «وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ» (مرسلات/ 36)، به مجرمین اجازه نمیدهند که زبان به عذرخواهی باز کنند؛ آنجا جای عذرخواهی نیست.
تا زمانی که زنده‌ایم عذرخواهی کردن و استغفار برای ما درجه میآفریند، گناهان را میشوید و ما را پاک و نورانی می کند، پس تا فرصت در اختیارمان است، خدا را متوجّه خودمان کنیم و الطاف الهی را جلب نماییم و نگاه محبّت‌آمیز او را شامل حال خودمان کنیم: «فَاذْکُرُونی أذْکُرْکُمْ» (بقره/ 152)؛ مرا به یاد آورید، تا من شما را به یاد آورم.
کمال انسان مومن آن است در برابر عظمت الهی، خود را فقیر و ناچیز و تهیدستِ مطلق ببیند؛ یعنی در عین قدرت و ثروت و علم و برخورداری از مزایا و محاسن و خصوصیات مثبت و در اوج دارایی و توانایی، واقعاً نه به صورت تعارف خود را در مقابل خدا، نیازمند و تهیدست و محتاج و کوچک و حقیر ببیند.
اگر با توبه و انابه به درگاه الهی خود را پاک کردیم و عظمت حق را با تمام وجود درک کردیم و خود را حقیر و مسکین دیدیم می‌توانیم به شمه‌ای از مراتب شب قدر برسیم.
شب قدر شب انس با ولی‌الله مطلق امام زمان(عج) است. لیلهًْالقدر، شب ولایت است. شب نزول ملائکه بر امام زمان است، هم شب قرآن و هم شب اهل بیت است. لذا با توسل به ساحت مقدس ائمه معصومین(ع) و با قرآن کریم به درگاه الهی برویم و برای مسائل کشور، مسائل مسلمین و مسائل کشورهای اسلامی دعا کنیم.