نگاهی به نقش روزه بر سلامتی جسم و جان
تندرستی و تهذیب نفس با روزه‌داری
گروه گزارش
عجب حال و هوایی است این روزها، صدای پای آشنا می‌آید. دوباره فرصتی دیگر داده شد تا در آغوش امن الهی با استغفار از گناه و اشتغال به تقوا وعمل صالح به استقبال از آینده‌ای برویم سرشار از عبودیت و بندگی.
دعای مسحورکننده سحر و افطار یادآور فرصتی است که خداوند بازهم نصیبمان کرد. فرصتی تا دوباره متولد شویم عاری از گناه و اشتباه و چه افرادی که از آن بی‌نصیب ماندند و از بین ما رفتند.
ماه‌رمضان، ماه میهمانی خدا، ماهی که سفره خان کرم الهی به روی همه گسترده شده، ماه نزول قرآن و امتحان الهی، ماه پاکسازی روح از عادت‌های بد و آلودگی‌های مادی و آراستن به صفات نیک، ماه تقویت ایمان و اراده و مبارزه با خواهش‌های نفس، ماه تمرین صبر و استقامت در برابر مصائب و پایداری بر هدف، از راه می‌رسد.
امام‌خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در خطبه‌های نمازجمعه تهران مورخ 1386/6/23 اینچنین می‌فرمایند: «اگر بخواهیم در یک جمله ماه‌رمضان را تعریف کنیم، باید عرض کنیم، ماه فرصت‌هاست. فرصت‌های فراوانی در این ماه در برابر من و شماست و اگر از این فرصت‌ها بتوانیم درست استفاده کنیم، یک ذخیره عظیم و بسیار ارزشمند در اختیار ما خواهد بود.»
امروز اولین پنجشنبه ماه مبارک رمضان و منتهی به اولین شب جمعه این ماه شب زیارتی امام‌حسین(ع) است. در گزارش پیش‌رو به بررسی ابعاد جسمی و معنوی روزه بر انسان خواهیم پرداخت.
نقش روزه‌داری در سلامت جسم وجان
مهم‌ترین و اساسی‌ترین وظیفه یک مسلمان به وقت فرارسیدن ماه مبارک رمضان روزه‌داری است، ماهی که به سبب شکوه و عظمتش تنها ماهی است در میان 12 ماه سال که از نام مقدسش در قرآن‌کریم هم یاد شده است، روزه‌داری ازجهات بسیاری برای فرد روزه‌دار مفید می‌باشد. از این‌رو روزه گرفتن نه تنها در میان مسلمانان بلکه در بین دیگر ادیان نیز با اشکال متفاوت رایج است. حتی گاهی بدون اطلاق نام «روزه» در بین غربی‌ها، با هدف سلامت افراد (غذانخوردن به‌مدت زمان مشخص برای رفع بیماری‌های روحی و جسمی) تجویز می‌شود.
طبق تحقیقات به‌عمل آمده، امروزه در برخی از کشورهای دنیا از روشی شبیه به روزه برای درمان بیماری‌هایی از قبیل؛ میگرن، فشارخون، گرسنگی کاذب، عفونت روده بزرگ، زخم معده، عطسه‌های متوالی، بیماری‌های پوستی، سنگ صفرا، بزرگ‌شدن غده پروستات و سرماخوردگی کمک می‌جویند. بنابراین علاوه بر اینکه روزه‌گرفتن یک فریضه واجب دینی در بین مسلمانات است،بلکه عملی است جهت سلامت جسم و روان انسان.
رابطه روزه‌داری با سلامتی انسان
برخی‌ها بر این باورند که روزه‌داری سبب بیماری‌هایی از جمله زخم‌معده می‌شود، اما براساس تحقیقات مستند انجام شده پزشکی، روزه باعث استراحت معده است و درحال روزه اسید معده به‌جای غذا به وسیله صفرا خنثی می‌شود و هیچ‌گونه زخمی ایجاد نمی‌گردد.
پیامبراعظم(ص) در این‌خصوص می‌فرمایند: «المعده البیت الداء و الحمینه هی‌الدواء» یعنی: معده آدمی کانون بیماری‌هاست و پرهیز و امساک نیز دارو و بهترین روش درمان بیماری‌هاست.
همچنین در حدیثی دیگر از ایشان می‌خوانیم: «روزه، روده‌ها را تنظیف، گوشت را تلطیف و انسان را از حرارت دوزخ دور نگه می‌دارد.»
محققین علم پزشکی دریافته‌اند که روزه سموم فلزی هوا و سموم متابولیک (که براثر سوخت و ساز طبیعی بدن به‌وجود می‌آیند.) را دفع می‌کند و باعث کاهش ابتلاء به سرطان با دفع رسوبات و مواداضافی موجود در خون و همچنین رسوبات زاید سایر بافت‌های بدن می‌شود و درمان مناسبی برای چاقی است که با درمان آن بسیاری از بیماری‌های قلبی و عروقی درمان می‌شود و همچنین جسم سالم تأثیر مستقیم بر روح و روان دارد.
بدون شک فردی که ازنظر جسمی سالم باشد، از نظر روانی رضایت، نشاط و سلامت بیشتری را احساس می‌کند.
امتیازات روحی و روانی روزه‌داری
طبق روایات متعدد و نظر کارشناسان پزشکی، روزه باعث تسکین و آرامش قلب، کاهش اضطراب، شادمانی، تقویت اراده، دفع وسوسه، افزایش اعتماد به نفس، احساس ارزشمندی، تشخیص درست هیجان‌های درونی و کنترل و مدیریت هیجان‌ها در روابط بین‌فردی می‌شود.
«آیت‌الله حسن ممدوحی» عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و نماینده سابق در خبرگان رهبری در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان به این موضوع مهم می‌پردازد و می‌گوید: «یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های خداوند متعال بر بندگانش واجب‌کردن 30روز روزه در ماه مبارک رمضان است.
اما از نظر روحی؛ یک عده هستند که اهل عبادتند و با روزه‌داری و به‌وسیله ادعیه‌های سحرهای ماه رمضان مدارج بلند معرفتی را طی می‌کنند و علی‌الدوام حالات معنوی خاصی بر اینها نازل می‌شود و اینها این یک ماه را با خدای متعال مشغول مناجات و دعا هستند و به‌تبع آن مدارج روحی فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کنند که اگر این نعمت روزه‌داری نبود چنین سعادتی هم حاصل نمی‌شد، که مربوط به اولیاء خداست و مدارج علمی و عملی رفیعی را به‌دست می‌آورند که این از خواص روزه است برای بندگان خاص که اهل عبادت و معرفت هستند.»
آیت‌الله ممدوحی در ادامه می‌افزایند: «یکی از آثار روزه در نظام اجتماعی این است که به مردم تمرین می‌دهد برامیال نفسانی خودشان مسلط باشند. یعنی انسان مؤمن و متدین این‌طور نیست که هرچه دلش بخواهد بخورد، هرجا دلش خواست برود و هرکار دلش خواست انجام دهد. ماه رمضان یک سلسله مقررات الهی دارد که موجب می‌شود خیلی از کارهایی که انسان میل دارد نباید انجام دهد. در گرسنگی و تشنگی صبر کند و اینها تمرینی است که خدای متعال به بندگان خود می‌دهد تا به خودشان مسلط شوند و در روزهای سخت مقاوم باشند.»
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم تصریح می‌کند: «خداوند در قرآن کریم، برتری ماه مبارک رمضان را ماهی برابر با هزار ماه دانسته است، به بیان ساده‌تر باید گفت در این ماه، می‌شود راه هزارماهه را یک ماهه طی کرد که این خود نشان از اوج بندگی خالصانه است. و باید حق این ماه مبارک را به شایستگی تمام به‌جا آورد و از آن بهره‌های کافی و معنوی برد.»
به عقیده ایشان عالی‌ترین تأثیر روزه مربوط به اهل معرفت است که در ماه مبارک رمضان بر اثر مناجات با خدای منان به مقامات بسیار بالایی می‌رسند. اینها کسانی هستند که به هنگام روزه‌داری، روزه‌شان تنها بستن دهان نیست، بلکه یک روزه قلبی است. بدین معنی که علاوه بر روزه جسمانی، قلب و روح انسان هم در تمام مدت روزه است و هیچ لحظه‌ای از یاد خدا غافل نیست و تمام وجودش مرتبط با خدای متعال است و این نوع عبادت، خالصانه‌ترین نوع روزه‌داری محسوب می‌شود. در روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «روزه گرفتن در گرما جهاد است.» و در روایت مشابه دیگری از امام صادق(ع) نقل شده است: «با فضیلت‌ترین جهاد روزه‌گرفتن در گرما است.»
اگرچه روزه گرفتن در ایام گرم سال با تشدید تشنگی همراه است، اما با توجه به ثواب آن طبق روایات و احادیث این سختی برای روزه‌دار سهل شده و با اشتیاق آن را با جان و دل می‌پذیرد.
امام صادق(ع) در حدیث دیگری می‌فرماید: «هرگاه روزه بودی می‌باید گوش و چشمت نیز از حرام و اعضای بدنت از هر کار زشت روزه باشد و از بیهوده‌گویی بپرهیزد.»
اهمیت روزه‌داری در طب قدیم
تحقیقات نشان داده است، در طب قدیم و جدید روزه از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. فیثاغورث و سقراط برخی از امراض را با روزه معالجه می‌کردند و حارث ابن کلده (طبیب معروف زمان بعثت پیامبر اکرم(ص) روزه را تنها راه معالجه برخی امراض می‌دانست و ابن سینا فصلی از کتاب قانون را به درمان از راه روزه اختصاص داده است.
در طب ابن سینا ذکر شده است، کسی که می‌خواهد بهداشت غذا را برای تن خود رعایت کند، نباید غذاهای دارویی نظیر میوه و سبزی را غذای اصلی خود قرار دهد، زیرا غذاهای نرم کننده اگر به تنهایی مصرف شوند خون را می‌سوزانند. همچنین غذاهای غلیظ هم به تنهایی مضر هستند و تن و خون را سنگین می‌کنند. باید غذاهای مناسبی برای تندرسی در کنار غذاهای نرم کننده مثل میوه و سبزی مصرف شوند.
ابوعلی سینا در بین میوه‌ها، دو دسته را شبیه به غذای اصلی دانسته، دسته اول؛ انجیر و انگور (به شرطی که کاملاً رسیده و شیرین باشند) و دسته دوم؛ خرما (در سرزمین‌هایی که به خوردن آن عادت دارند.)
محمدرضا اروجی یک کارشناس طب سنتی در این باره به گزارشگر کیهان می‌گوید: «صرف نظر از فواید معنوی روزه، بدن برای حفظ سلامتی خود نیاز به پاکسازی دارد. پاکسازی سمومی که براثر مصرف چربی‌های زاید در بدن انباشته شده از طریق روزه در این یک ماه از بدن پاک می‌شود. اغلب بیماری‌ها از نوع و نحوه تغذیه نشأت می‌گیرد. بسیاری از افراد اطلاعاتی در زمینه تغذیه مناسب ندارند، به همین دلیل ناآگاهانه برخی مواد غذایی را استفاده می‌کنند که نه تنها مفید نیست بلکه ممکن است برای سلامتی آنها نیز مضر باشد. و همچنین تداخل بعضی از طبایع در بدن ایجاد بیماری می‌کند. مثلاً همیشه غذاهایی که طبع سرد دارند را با مکملی صرف می‌کنند که طبع گرم دارد. مثل عدس پلو با کشمش. در ماه رمضان هم به همین ترتیب با رعایت اصول تغذیه می‌توان به بهترین شکل ممکن از این ماه پرفیض و برکت در جهت سلامتی بهره برد.»
وی اضافه می‌کند: «در رابطه با خوردن غذا در هنگام سحر و افطار بیشتر باید به کیفیت و ارزش غذایی توجه کرد تا حجم غذای مصرفی. گاهی 10 عدد مویز و یا 5 عدد بادام درختی نقش یک غذای کامل را ایفا می‌کند.»
وی همچنین می‌گوید: «طبایع بدن انسان درست شبیه به چهار فصل سال است. بلغم، سودا، صفرا و دم که باید در حالت تعادل قرار گیرند در غیر این صورت ایجاد بیماری می‌کنند.» ایشان همچنین به آثار اجتماعی روزه‌داری مثل کمک به همنوعان و دستگیری از نیازمندان و آثار بهداشتی و درمانی آن و استراحت دادن به بدن نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «در طب سنتی معمولاً برای درمان بیماری‌ها از روشی شبیه به روزه استفاده می‌شود. به این ترتیب که تمام غذاهای بیمار را قطع و فقط نوع خاصی از غذا در مدت زمان مشخصی تجویز می‌شود. طب سنتی به دلیل زمان بر بودن جهت وصول نتیجه کمتر مورد استقبال قرار می‌گیرد اما باید توجه داشت این نوع درمان دارای عوارض جانبی کم و حتی بدون عوارض جانبی به بهبود بیمار کمک می‌کند.»
دستورات ابوعلی سینا از کتاب قانون
با رعایت تقدم و تأخر تناول براساس نوع غذا می‌توان از مشکلات گوارشی و سوء هاضمه جلوگیری کرد. بدین منظور مطالعه دستورات موجود در کتاب قانون ابوعلی سینا می‌تواند مفید باشد تا بتوانیم با رعایت دستورات غذایی ایام روزه‌داری در ماه مبارک رمضان را به خوبی طی کنیم. مثلاً در کتاب قانون آمده است: کسی که غذای سخت و دیر هضم می‌خورد نباید به دنبال آن غذای زودهضم و رقیق بخورد، زیرا این غذای رقیق دنباله‌رو، پیش از غذای قبلی خود هضم می‌شود. غذای دیر هضم بالانشین می‌شود و راه داخل شدن برآن بسته می‌شود و متعفن و تباه می‌گردد و هر چه با او بیامیزد، تباه می‌شود.
همچنین نباید وقتی انسان خوراک لغزنده‌ای می‌خورد که زودهضم می‌شود بلافاصله غذای نیرومند و سخت را با آن بخورد، زیرا غذا سخت با آن در معده می‌لغزد و خوب هضم نمی‌شود.
برهمین اساس ارتباط بین دین و علم خصوصاً علم پزشکی، ارتباطی ناگسستنی است، چرا که هم دین و هم علم دو حقیقت مهمی هستند که به ثبوت آفرینش منجر می‌شوند.
براساس روایات متعدد، مطلوب‌ترین وعده غذایی، صبح و شام است و در ماه مبارک رمضان یک وعده غذا حذف می‌شود و گرسنگی می‌تواند مواد زائد را از بدن دفع نماید.