انوشه میرمرعشی
وضعیت عمومی موسیقی و ترانه در سال‌های اخیر به چنان درجه‌ای از ابتذال رسیده که گاهی برخی از مسببان ایجاد این وضعیت هم از آن شکایت می‌کنند! مدیرانی که روزی ادعا می‌کردند با حمایت از موسیقی به اصطلاح پاپ و جوان‌پسند، می‌خواهند کاری کنند تا مردم دیگر موسیقی لس‌آنجلسی گوش ندهند! اما امروز فریادشان از ساخت و پروانه گرفتن ترانه‌های لس‌آنجلسی و مبتذل برهواست.
حالا در این میان اعتراض بدنه مذهبی کشور به آشفته بازار عرصه موسیقی و ترانه ناگفته مشخص است. البته درجایی که اعتراض پیشکسوتان عرصه موسیقی دستگاهی به وضعیت ابتذال در عرصه ترانه و موسیقی اصلا جدی گرفته نمی‌شود؛ آیا امیدی هست که به نظر علما و فقها و متدینین درباره موسیقی توجه شود؟!
اما آیا راهی برای اصلاح وضعیت به وجود آمده وجود دارد؟ آیا راهی برای بالا بردن سطح آگاهی عموم مردم درباره موسیقی مبتذل و موسیقی متعالی وجود دارد؟ آیا صداوسیما هم می‌تواند در این زمینه نقش ایفا کند؟ اینها سؤالاتی است که سعی شده در این یادداشت به شکل مختصر به آنها پاسخ داده شود...
تعریف موسیقی
در نظر بزرگانی چون ابن سینا و ابونصر فارابی «موسیقی» یکی از زیر مجموعه‌های علم ریاضی تعریف می‌شود که در آن زمان بندی ترکیب اصوات و الحان مورد بحث قرار می‌گیرد. برهمین اساس چون موسیقی، هم در دایره علم ریاضی تعریف می‌شود و دارای قاعده و قانون است و هم در دایره هنر تعریف می‌شود و ذوق و قریحه در آن مآثر است؛ پس اسلام «موسیقی» را به شکل تام و تمام حرام و غیر مجاز نشناخته است. بلکه علما و فقهای دین با تعریف دو نوع موسیقی، یعنی «موسیقی غنائی» و «موسیقی غیرغنائی»، اولی را مطلقا حرام و دومی را مجاز اعلام کرده‌اند.
موسیقی حرام
چه نوع موسیقی‌ای است؟
براساس آیات قرآنی «وَاجتَنِبوا قولِ الزُّور»۱-آیه 30 سوره حج- و «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ»۲ -آیه 6 سوره لقمان و کلام قاطع امام جعفرصادق(علیه‌السلام) درباره اینکه از مصادیق «قول الزور» و «لهو الحدیث» آهنگهای غنایی است؛ موسیقی‌های حرام همان آهنگ‌های غنائی است.۳
یعنی آهنگ و ترانه‌هایی که در عرف مخصوص مجالس لهو و لعب و رقص است.
اما لهو به چه معناست؟
لهو در لغت به معنای سرگرمی و‌اشتغال به کاری عبث و بیهوده است؛ در واقع لهو یعنی «غفلت و فراموشی از یاد حق» برای مثال در آیه سوم از سوره انبیا آمده است: (لاهیهًْ قلوبهم) که یعنی دل‌هایشان غافل از یاد حق و مشغول به امور باطل شد.
و همه اینها یعنی موسیقی‌هایی که متن ترانه آن در تعارض با اصول اسلامی و فقهی، و مهیج شهوت است و آهنگ‌هایی که ریتم و ضرب آهنگ آن مناسب مجالس بزم و رقص است جزء موسیقی‌های غنائی و حرام است.
موسیقی‌هایی که
مجازیم گوش بدهیم
در عرف، موسیقی و آهنگ‌هایی وجود دارد که حماسی، عرفانی و معنوی است و هیچکس این نوع موسیقی‌ها را موسیقی‌های مخصوص مجالس لهو و لعب (بزن و بکوب و برقص) نمی‌داند. از نگاه علما و تعداد زیادی از مراجع تقلید گوش دادن به چنین موسیقی و آهنگ‌هایی مجاز است.
البته نکته اصلی این است که به غیر از ریتم و ضرب آهنگ غیرغنائی، متن شعری و کلامی همراه با موسیقی این آثار هم باید مروج پاکی، معنویت، معرفت و حماسه باشد.
موسیقی‌های صداوسیما، حرام یا حلال؟
 از نظر بیشتر، بلکه همه مراجع عظام تقلید هیچ تفاوت نمی‌کند که موسیقی غنائی و حرام، سنتی باشد یا به اصطلاح پاپ؛ و یا در مجلس بزن و بکوب و برقص پخش شود یا از صداوسیما... در هرحال حرام و شنیدن آن گناه است.
مقام معظم رهبری هم در این باره به صراحت بیان کرده‌اند که: «بنده آدمي نيستم که اگر موسيقي حرام نواخته شد بنشينم و به آن گوش بسپارم. آنچه در اين مقوله، حرام بوده هنوز هم حرام است. در برخورد با حرام هم جاي ملاحظه نيست و من هم به عنوان فرد متشرع که ملاکم فقه است، ملاحظه کاري نمي‌کنم.
 من اين توقع را هم از آقايان آهنگ ساز و موسيقي‌دان دارم. اگر شما توانستيد اين کار را بکنيد، بدانيد خشتي را خواهيد گذاشت که نه براي تمدن ايران اسلامي، بلکه براي کل جهان محفوف به همان سياستي که قبلاً عرض کردم، مبارک خواهد بود... موسيقي را هدف دار، جهت‌دار و معنا دار، اجرا و طراحي کنيد و صبغه‌ها لهو را، از آن بزداييد.»4
حالا با این تفاصیل، تکلیف مخاطبان گسترده رادیو و تلویزیون که علقه‌های مذهبی دارند اما با انبوه موسیقی‌های غنائی و مبتذل که به شکل مدام و از شبکه‌های گوناگون پخش می‌شود،
چیست؟
شاید گفته شود که به دلیل بی‌مبالاتی و عدم تدبیر مدیران صداوسیما وضعیتی به وجود آمده که دیگر به این راحتی‌ها نمی‌شود از پخش موسیقی‌های حرام از رسانه ملی جلوگیری کرد؛ که متاسفانه همین طور است...
اما حداقل می‌توان با ساخت برنامه‌های تخصصی در زمینه موسیقی و ترویج موسیقی‌های حلال از تنزل بیش از این ذائقه مخاطبان و به ویژه نسل نوجوان و جوان و گرایش آنها به سمت آهنگ‌های غنائی جلوگیری کرد.
برنامه سازان متعهد ورود کنند!
گرچه در سال‌های اخیر برنامه‌هایی چون «نغمه‌ها»، «دستان» و... در حمایت از موسیقی سنتی و ملی ساخته شده اما از آنجاکه در این برنامه‌ها هیچ‌اشاره‌ای به مسئله فقه و احکام موسیقی نشده است؛ لازم است که برنامه سازان متعهد و دغدغه‌مند با ساخت برنامه‌ای ترکیبی و چند قسمتی با حضور کارشناسان فقه و اساتید رشته موسیقی، به تعریف موسیقی، موسیقی غنا و غیرغنا، شیوه‌های تشخیص موسیقی لهوی از موسیقی غیرلهوی و حلال و مهم‌تر از آن به معرفی موسیقی‌های پاک و حلال بپردازند. حتی می‌توان با تقدیر از فعالان و پیشکسوتان عرصه موسیقی که آثارشان در تعریف موسیقی حلال است، زمینه را برای ترویج موسیقی غیرغنائی و مقابله با موسیقی‌های حرام ایجاد کرد.
برنامه‌ای که موجب می‌شود کیمیایی برای نجات وضعیت عمومی موسیقی از ابتذال و سقوط کامل باشد. در درجه بعدی ساخت چنین برنامه‌ای می‌تواند مشوق و خط دهنده به آن دسته از فعالان عرصه موسیقی باشد که روشن ضمیرانه به دنبال ساخت آهنگ و ترانه‌های پاک و حلال هستند.
البته شاید در نظر اول کمک به ساخت چنین برنامه‌ای از طرف برخی مدیران منفعل و خواب‌زده صداوسیما بسیار بعید باشد ولی حداقل از مدیران شبکه «افق» این انتظار می‌رود که در این زمینه پیشگام باشند.
ــــــــــــــــــــــــــ
1-دوری کنید از سخنان بیهوده و غنا
2- و از مردم کسانی هستند که سخنان بیهوده و غنا را می‌خرند که ایشان را از راه خدا گمراه کنند.
3- وسایل الشیعه، ج 17، ص 310
4- کتاب «هنر از دیدگاه مقام معظم رهبری، آیت‌الله خامنه‌ای»، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم 1374.ش، فصل موسیقی و غنا- در دیدار با اعضای شورای سیاست گذاری صداوسیما-