اهمیت مشاوره تحصیلی و بی‌توجهی به کمیت و کیفیت آن در سیستم آموزشی - بخش پایانی
مشاوره تحصیلی، هرم موفقیت روی کاغذ تا ساختن آتیه
گروه گزارش
مشاوره تحصیلی به دانش‌آموزان کمک می‌کند ویژگی‌ها و استعدادهای خود را بهتر بشناسند و به شرایط و خصوصیاتی که یا توجهی به آنها نداشته‌اند و یا میزان توجه به آنها کمتر بوده است، با دقت بیشتری نگاه کنند. علاوه‌بر این اطلاعات آنها را در زمینه‌های مختلف تحصیلی بالاتر برده و در صورت وجود نواقصی در عملکردشان آنها را شناسایی کرده و راه‌حل‌هایی برای رفع نواقص ارائه می‌کند. به این ترتیب دانش‌آموزان می‌توانند عملکرد بهتری نسبت به قبل در زمینه درسی داشته باشند. انتخاب‌های مفیدی انجام دهند و اشکالات احتمالی را رفع کنند.
نگاهی به تاریخچه مشاوره تحصیلی در ایران
در ایران مسئله راهنمایی و مشاوره و تهیه مقدمات آن بین سال‌های 1337 تا 1350 شروع شد و جریان پیدا کرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی برنامه راهنمایی با توجه به اهداف جدید مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت و نتیجه آن سیستم معلم - مشاور بود که هم به تدریس و هم به مشاوره می‌پرداختند. پس از مدتی برای تهیه هدف‌های هماهنگ با اهداف انقلاب اسلامی برنامه راهنمایی و مراکز مشاوره حذف و تحلیل گردید و به جای آن طرح مربیان پرورشی با عنوان متولیان انقلاب در مدارس طرح ریزی و اجرا شد. این طرح به تدریج مسئولان را متوجه نیاز به مشاوره و راهنمایی در مدارس کرد. تا اینکه در سال 1364 هسته‌های مشاوره و راهنمایی مجددا در مناطق آموزش و پرورش تاسیس گردید. در حال حاضر برنامه‌های مشاوره‌ای مدارس به سمت تخصصی شدن و خدمات مشاوره‌ای سوق داده شده است و طرح‌هایی چون «طرح احیای نقش مشاوره‌ای معلمان» در حال اجرا است.
ضرورت وجود مشاوران خوب
برای دانش‌آموزان
گاه انتخاب‌هایی که دانش‌آموزان در زمینه رشته‌ها و مشاغل انجام می‌دهند، عاری از هر گونه دلیل منطقی و اطلاعات مناسب است. معیارهایی که دانش‌آموزان در چنین مواردی برای انتخاب‌های خود برمی‌گزینند، ملاک‌هایی کاذب و نامناسب است. مثل انتخاب رشته ریاضی فیزیک به خاطر وجهه اجتماعی آن، یا به خاطر چشم و هم چشمی و یا به خاطر دنباله‌روی از یک دوست و یا همراه با او بودن در طول تحصیل. چنین انتخاب‌هایی به احتمال زیاد محکوم به شکست خواهند بود. شکست یا در مرحله سال‌های دبیرستان به صورت کاهش در نمرات، عدم موفقیت در کنکور و در سنین بالاتر در انتخاب رشته در زمینه انتخاب رشته تحصیلی. مشاوره از آن جهت ضرورت می‌یابد که اهمیت چنین انتخاب‌هایی به دانش‌آموز گوشزد شود تا او ملاک‌های مناسبی برای تصمیم‌های خود اتخاذ کند و از احتمال شکست خود در آینده پیشگیری کند.
«محمدرضا صمیمی» روانشناس به گزارشگر کیهان می‌گوید: «مشاوره تحصیلی به جهت نقش مهم تربیت نیروی انسانی آینده، از اهمیت زیادی برخوردار است. وظیفه مشاور تحصیلی، در آماده کردن دانش‌آموزانی که نیروی انسانی فردا تلقی می‌شوند، برای مواجهه و سازگاری با مقتضیات قرن اخیر که از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است، بسیار حساس و سنگین به نظر می‌رسد. اضطراب، افسردگی، مصرف مواد مخدر، رفتارهای نابهنجار، مشکلات تحصیلی، گرایش ارتباط با جنس مخالف و... از عمده‌ترین مشکلات روانی اجتماعی دانش‌آموزان است؛ به طوری که بیش از
32 درصد دانش‌آموزان از نوعی مشکل اجتماعی روانی رنج می‌برند.»
او با بیان این که اهداف تحصیلی دانش‌آموزان زمانی تحقق خواهند یافت که برنامه‌ها و محتوای آموزشی با توجه به نیازها و امکانات دانش‌آموزان تهیه و اجرا گردند، می‌گوید: «از طریق خدمات راهنمایی و مشاوره می‌توان توانایی‌ها و نیز محدودیت‌های دانش‌آموزان را شناخت و از امکانات موجود حداکثر استفاده را به عمل آورد. مشاور تحصیلی، با شناخت دانش‌آموزان در زمینه‌های گوناگون می‌تواند آنان را به رشته‌های تحصیلی مناسب راهنمایی کند و آنان را در حل مشکلات یاری دهد.»
این روانشناس سپس ادامه می‌دهد: «گرچه آشنایی معلم با فنون راهنمایی، تدریس و عملکرد او را مؤثر و پربار می‌سازد؛ ولی معلم به تنهایی نه می‌تواند و نه فرصت دارد به تمام مسایل و مشکلات روانی، خانوادگی و تحصیلی دانش‌آموزان رسیدگی کند و برای هر کدام راه‌حل ارایه دهد. مشاورمی تواند با همکاری معلم، خانواده و مسئولان مدرسه در جهت رفع مشکلات تحصیلی و خانوادگی و روانی و تأمین ثبات عاطفی یاری دهد و در نهایت، نیل به اهداف آموزش و پرورش را ممکن سازد.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «رتبه نخست رشته علوم تجربی در آزمون سراسری نود وپنج؛ دانشجوی رشته مهندسی برق دانشگاه شریف بود. متأسفانه تحقیقات نشان داده است که اغلب انتخاب‌هایی که دانش‌آموزان در زمینه رشته تحصیلی خود در مقطع مدرسه و نیز رشته دانشگاهی خود انجام می‌دهند، عاری از هر گونه دلیل منطقی و اطلاعات مناسب است. معیارهایی که دانش‌آموزان در چنین مواردی برای انتخاب‌های خود برمی‌گزینند، ملاک‌هایی کاذب و نامناسب و اساسا بر اساس انتخاب‌های دیکته شده اطرافیان است، به همین دلیل یک مشاور تحصیلی آگاه و حرفه‌ای می‌تواند به دانش‌آموز در انتخاب رشته دانشگاهی منطبق با استعدادها و خواسته‌های او کمک شایانی کند.»
بررسی‌ها نشان داده است که در بسیاری از موارد دانش‌آموزان اطلاعات دقیق و مناسبی نسبت به علایق خود و از طرفی دیگر بازار کار جامعه ندارند، و در زمان انتخاب رشته، صرفا مبتنی بر اطلاعات محدود و فضای حاکم بر جامعه تصمیم گیری می‌کنند. این نقیصه از یک طرف به ضعف خانواده‌ها برمی گردد، از طرفی دیگر به کمبود مشاوران تحصیلی در مدارس، و از بعدی دیگر به نوع نگاه والدین و مدارس و مشاوران به مقوله هدایت تحصیلی بر می‌گردد.
دانش‌آموزان کجای سیستم
هدایت تحصیلی هستند؟
تا سال‌های گذشته گله دانش‌آموزان از عدم شناخت مناسب رشته‌ها در سال اول دبیرستان برای انتخاب رشته تحصیلی بود؛ هر چند که اغلب راهنمایی‌های مشاوران تحصیلی و فرم‌های بی‌ارتباط آزمون رغبت سنجی را هم بی‌تاثیر نمی‌دانستند. بعد از آن دوران حالا چند سالی است که سیستم جدید هدایت تحصیلی جایگزین آن روش سنتی شده و چه بسا که محدودیت‌ها را هم برای دانش‌آموزان در رشته مورد علاقه‌شان کمتر کرده است.
پای گفت‌و‌گو با عده‌‌ای از دانش‌آموزان کلاس دهم می‌نشینیم که نخستین ماه‌های تحصیل خود را بعد از هدایت تحصیلی پشت سر گذاشته‌اند. به راحتی می‌توان گفت تعداد کسانی که از وضعیت تحصیلی خود راضی هستند، خیلی کمتر از قشر ناراضی است.
حتی بعضی از آنان چون در یک رشته مورد علاقه تحصیل نمی‌کنند، دچار اُفت تحصیلی شده‌اند، در حالی که نه معلم پاسخگوی این وضعیت است و نه مشاور. یکی از دانش‌آموزان از وضعیت خود چنین می‌گوید: «از ما آزمون رغبت سنجی گرفته شد و نتیجه‌ای که از آن به ما گفتند، اصلا چیزی نبود که به علاقه و استعدادمان نزدیک باشد. بعد هم بر اساس معدل بچه‌ها را در رشته‌های مختلف ثبت‌نام کردند؛ یعنی عملا فقط یک انتخاب داشتیم.»
گلایه‌های دیگر دانش‌آموزان مشابه هم هست و می‌گویند؛ معدل‌شان و مسئولین مدرسه رشته‌شان را انتخاب کرده‌اند، نه خودشان.
جایگاه مهم مشاور
در بدنه سیستم آموزشی امروز
در دنیای کنونی، پیش رفت همه‌جانبه دانش‌آموز، مورد نظر مدارس جدید است و تنها به کسب مهارت‌های آموزشی و یادگیری‌های درسی اکتفا نمی‌شود؛ بلکه هدف، رشد همه‌جانبه شخصیت دانش‌آموز است تا به جایگاه و مقام یک فرد بزرگ سال کامل برخوردار از سلامت روان برسد. از جمله اموری که مورد توجه است، سازگاری‌های حرفه ای، اجتماعی و شخصیتی اوست. مفهوم تازه آموزش و پرورش، سازگاری با موقعیت‌های زندگی و خدمات راهنمایی با هدف حمایت از مدارس و ایجاد تسهیلات لازم برای رسیدن به آن سازمان است.
عاطفه میری معاون آموزشی مقطع متوسطه برایمان توضیح می‌دهد: « گسترش خدمت راهنمایی و مشاوره در تمام مقاطع تحصیلی از ابتدایی تا دبیرستان یک ضرورت مسلم در همه جوامع پیشرفته است. مشاور مدرسه با آگاهی از ارتباط تنگاتنگ مشکلات تحصیلی با زمینه‌های روانی - اجتماعی دانش‌آموزان و با استفاده از متون و روش‌های راهنمایی و مشاوره از طریق شیوه‌های مختلف فردی، گروهی و خانوادگی به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا با بررسی‌های همه‌جانبه مشکلات بتوانند راه‌حل یا راه‌حل‌های مناسب را انتخاب و برای اجرای آنها برنامه‌ریزی کنند و در نهایت عمل کرد دانش‌آموزان در ابعاد مختلف بهبود یابد.»
این فرهنگی در تکمیل صحبت هایش می‌گوید: «یک مشاور تحصیلی در صورتی به موفقیت کامل خواهد رسید که همه عوامل آموزشی اعم از مدیر، معاون، معلمان و حتی اولیای دانش‌آموز پس از انجام شدن مشاوره به پی گیری آن بپردازند و دانش‌آموز را تا گام‌های نهایی موفقیت همراهی کنند. توجه بیشتر در هدایت تحصیلی دانش‌آموزان برای انتخاب رشته به نمره‌های آنها در دروس مربوط به آن رشته است؛ زیرا علایق و نقاط ضعف و قوت دانش‌آموزان در نمره‌های آنها منعکس می‌شود. مشاوران باید سعی کنند اثر فشار والدین برای ورود دانش‌آموزان به یک رشته خاص را با ارتباط اولیای آنها و مشاوره صحیح کم کنند.»
ضرورت مشاوره همزمان با والدین
بر هیچ کس پوشیده نیست که مشاوره تحصیلی و برنامه‌ریزی درسی ضرورت کامل داشته و با راهنمایی و مشورت با متخصص و مشاورین این امر می‌تواند در تصمیم گیری و انتخاب رشته تحصیلی دانش‌آموزان دقت کافی نمود. همیشه در زندگی اوقاتی پیش می‌آید که ضرورت مشاوره برای ما بیشتر مشخص می‌شود. یک‌اشتباه و انتخاب نادرست می‌تواند مسیر زندگی و تحصیل ما را دچار اختلال کند. مشاوره تحصیلی به دانش‌آموزان کمک می‌کند ویژگی‌ها و استعدادهای خود را بهتر بشناسند و به شرایط و خصوصیاتی که در خود می‌بینند، دقت بیشتری کنند.
البته با مشاوره تحصیلی دانش‌آموز به نقص‌ها و مواردی که باید قوی‌تر باشد پی برده و این باعث می‌شود که در طول تحصیل خود موفق‌تر عمل کنند. کانون خانواده و مخصوصا والدین نقش بسیار مهمی در آینده تحصیلی فرزندان خود دارند، از این رو ضرورت مشاوره تحصیلی همزمان با والدین نیز اهمیت داشته و والدین باید نسبت به نقاط ضعف و قوت دانش‌آموز خود اطلاع کامل داشته تا بتوانند او را حمایت کرده و بستری مناسب و دور از تنش و آرامش کامل در محیط خانواده جهت ارتقاء سطح علمی او مهیا کنند.
محیا رستمی یک مشاور تحصیلی برایمان درباره ضرورت مشاوره در انتخاب راه آینده توضیح می‌دهد: «برای هر دانش‌آموز ی و در هر مقطعی ممکن است افت تحصیلی به وجود آید. این اُفت تحصیلی ممکن است از بابت مسائل خانوادگی مدرسه و غیره باشد و یا علل فردی داشته باشد؛ بنابراین ضرورت مشاوره تحصیلی برای آنها الزامی است و باید سعی کرد دوباره آنها را در مسیر مطالعه درست و برنامه‌ریزی منظم‌تر هدایت کرد. در مواردی که مشکل تحصیلی از خانواده نشات می‌گیرد، باید به والدین نیز خدمات مشاوره‌ای ارایه داد.»
وی درباره اهمیت مشاوره تحصیلی در انتخاب شغل و مسیر آینده زندگی فرد می‌گوید: «ضرورت مشاوره تحصیلی برای انتخاب رشته تحصیلی حائز اهمیت فوق‌العاده بوده که یک انتخاب نادرست ممکن است مسیر آینده زندگی و شغلی دانش‌آموز را منحرف کند و در آینده در شغل خود راضی و موفق نباشد.»