اقتصـاد سیـاحتی و سیـاحت اقتصـادی
مجید روشن روان
آموزه‌های قرآن به همه ابعاد اقتصاد توجه دارد. از جمله به سفرهای تجاری و گردشگری و سیاحت اقتصادی که عاملی مهم در رشد و شکوفایی اقتصادی است؛ زیرا تبادل کالا و خدمات و بهره مندی از امکانات طبیعی و سازه‌های جذاب بشری، نه تنها به تبادلات فرهنگی و ارتقای علمی و رفتاری مردم می‌انجامد، بلکه موجب رونق کسب و کار، فعالیت‌های اقتصادی، افزایش تولید و صادرات و مانند آنها می‌شود. در مطلب حاضر اهمیت و ابعاد اقتصاد سیاحتی و سیاحت اقتصادی تبیین شده است.
نقش سفرهای تجاری در شکوفایی اقتصادی
سفر، مقابل حَضَر به معناى بريدن مسافت، بيرون شدن از شهر خود و آشكار شدن در زمين باز و خارج از منازل و به محلّ ديگرى رفتن، قطع مسافت، پیمودن راهى از محلّى به محلّ دور است.(لغت نامه دهخدا، ج 8 ، ص 12051، «سفر»؛ لسان العرب، ج 6، ص 276، «سفر»؛ فرهنگ فارسى، ج 2، ص 1888، «سفر».)
سفرهای تجاری به سفرهایی گفته می‌شود که برای انتقال کالا و خدمات توسط بازرگانان انجام نمی‌شود. این سفرها غیر از سفرهای سیاحتی است که از سوی مردم برای تفریح و کسب اطلاعات علمی و آشنایی با فرهنگ‌ها و تمدن‌ها و مانند آنها انجام می‌شود. البته چنانکه در ادامه می‌آید، سفرهای سیاحتی نیز خود امروز به یک فعالیت اقتصادی، بلکه یکی از پردرآمدترین فعالیت‌های اقتصادی تبدیل شده و مباحث آن در اقتصاد گردشگری مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
سفرهای تجاری در راستای داد و ستد کالا و خدمات، می‌تواند به افزایش فعالیت‌های اقتصادی بینجامد و اگر به درستی مدیریت و نظارت شود می‌تواند به عنوان عامل رشد و شکوفایی اقتصادی و افزایش تولید و صادرات شود؛ چنانکه اگر خلاف آن عمل شود، همین سفرهای تجاری می‌تواند موجب نابودی اقتصاد شده و اجتماع را از داشتن اقتصادی مقاوم، استوار و مستحکم محروم سازد و موجب افزایش واردات و کاهش تولید و رشد اقتصادی در اجتماع شود. از این رو، باید سفرهای تجاری را به عنوان یک تیغ دو لبه دانست که می‌تواند فرصت و تهدید باشد.
در آیات قرآن به سفرهای تجاری به عنوان یک عامل اساسی در تحقق سعادت و خوشبختی اجتماع توجه داده شده است.چرا که این سفرها موجب آسایش و آرامش اجتماع می‌گردد. از همین رو به مسئله سفرهای تجاری به عنوان یک نعمت الهی‌اشاره شده که می‌تواند منت الهی نیز باشد؛ زیرا خدا با سفرهای تجاری به امت‌هایی منت گذاشته است تا آنان بتوانند به گونه‌ای از اقتصاد مقاومتی برخوردار باشند که دیگر وابستگی نداشته باشند و به تعبیر قرآن «منون» و مقطوع از غیر باشند. اینکه منت را منت گفته اند؛ از آن روست که با برخورداری از چیزی یا امری، شخص یا اجتماع نیاز به غیر پیدا نمی‌کند و نیازهایش از دیگران مقطوع می‌شود؛ زیرا «منن» به معنای قطع و بریدن از غیر است.
سفرهای تجاری قریشیان از مهم‌ترین عوامل دستیابی مکه به آسایش و آرامش دانسته شده و خداوند بصراحت در سوره قریش از سفرهای تجاری آنان به عنوان یک نعمت بزرگ یاد کرده که ایشان را به سعادت رسانیده و ترس از گرسنگی و نا امنی را از آنها برداشته است.(قریش، آیات 1 تا 4)
از مهم‌ترین عوامل تحقق سفرهای تجاری موفق، فراهم شدن اسباب کار در کنار امنیت در سفر است. از همین رو خدا در همین آیات از آن به عنوان نعمتی الهی بر قریش سخن گفته و در آیات 15 و 18 سوره سباء برخوردارى قوم سبأ از امنيّت كامل، در طول سفرهاى خود را از نعمت‌هاى الهى در حق آنان دانسته است.
از نظر قرآن، یکی از راه‌های کسب آسایش و بهره مندی اقتصادی، بهره‌گیری از سفرهای اقتصادی و تجاری در فصول مختلف سال است.(مزمل، آیه 20؛ قریش، آیات 1 تا 4) از همین رو به عنوان یک فضل الهی از آن سخن به میان می‌آید و مردمان را به این نکته توجه می‌دهد که با سفرهای اقتصادی می‌تواند به داد و ستد کالا و خدمات پرداخت و از این راه، به صادرات و واردات کالا و خدمات مورد نیاز اقدام کرد و موجبات رشد و شکوفایی اقتصادی و سعادت دنیوی را فراهم آورد.(مزمل، آیه 20)
خدا با تخفیف احکام و بیان فرق‌هایی میان وظایف و تکالیف مسلمانان و مومنان در حضر و سفر بر آن است تا امکان سفرها بویژه سفرهای علمی(توبه، آیه 122)، عبادی(حج، آیه 27) ، تبلیغی(توبه، آیه 122)، جهادی(توبه، آیه 42؛ کهف، آیات 83 تا 95) و تجاری(مزمل، آیه 20) را فراهم آورد. از همین رو آسان گیری در احکام از جمله جواز تیمم به جای وضو و غسل در سفر، تبدیل نماز تمام به قصر یا حذف روزه در سفر را در دستور کار قرار می‌دهد تا شرایط آسان تری برای سفرها فراهم آید.(بقره، آیات 183 تا 185؛ نساء، آیه 43؛ مائده، آیه 6)
همچنین خدا با احکام خاصی برای کسانی که در سفر به مشکلاتی برخورد می‌کنند و ناتوان از تامین مخارج خود هستند، بر آن است تا امت و امام و نظام ولایی را برای تامین هزینه و مخارج آنان وارد کرده و به عنوان «ابن سبیل» و درراه ماندگان از انفال و زکات، مخارج آنان را پرداخت کرده و آنان را به موطن خویش بازگردانند.(بقره، آیه 215)
در آیات قرآن از سفرهای تجاری برادران یوسف(ع) از فلسطین و کنعان به سرزمین مصر سخن به میان آمده است تا بتوانند در دوره خشکسالی مایحتاج غذایی خود را از مصر تامین کنند.(یوسف، آیات 55 و 56 و 58 و 59)
سند نگاری و ثبت و ضبط اسناد مالی و قراردادها در سفرهای تجاری از دیگر سفارش‌های قرآنی برای بهبود فعالیت‌های بازرگانی و سفرهای تجاری است.(بقره، آیات 282 و 283)
سفرهای تجاری در‌اشکال گوناگون و با ابزارهای مختلف انجام می‌شود که شامل سفرهای زمینی(غافر، آیه 79؛ مزمل، آیه 20) و دریایی(غافر، آیه 80؛ یونس، آیه 22؛ یس، آیه 41) و امروزه سفرهای هوایی است که در آیات قرآن با عنوان « وَخَلَقْنَا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ مَا يَرْكَبُونَ؛ و مانند آن براى ايشان مركوبهاى ديگرى خلق كرديم.»(یس، آیه 42) و عنوان « وَيَخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ؛ آنچه را نمی‌دانید غیر از اسبان و استران و خران مى آفريند.»(نحل، آیه 8) به عنوان ابزارها و راه‌های دیگر سفر یاد کرده است.
قرآن و سیاحت
باید توجه داشت در مسئله اقتصاد و سیاحت با دو اصطلاح مواجه هستیم که شامل سیاحت اقتصادی و اقتصاد سیاحتی است. سیاحت اقتصادی به سفرهای تجاری گفته می‌شود که به هدف تجارت و داد و ستد کالا و خدمات انجام می‌شود. به این معنا که گاه افراد کالاهایی را برای صادرات با خود همراه دارند و گاه دیگر خود افراد دارای توانایی و مهارت‌های فنی چون معماری، بنایی، آهنگری، طراحی، مشاوره‌دهی و مانند آنها هستند و برای ارائه این خدمات به سفرهای تجاری اقدام می‌کنند.
اما اقتصاد سیاحتی اصطلاحی در زمینه مسائلی است که به دنبال سیاحت در عرصه اقتصادی رخ می‌دهد. مانند کالا و خدماتی که به گردشگران و مسافران تجاری، علمی، تفریحی و مانند آنها ارایه می‌شود. در جهان امروز، اقتصاد سیاحتی به یک اقتصاد فعال و پردرآمد تبدیل شده که موجب شکوفایی مقصد گردشگران می‌شود. بی‌گمان گردشگري بر چند فعاليت عمده از جمله‌اشتغال و توسعه اقتصادی تاثير مستقیم و بسزایی دارد؛ چنانکه گردشگري بنا به ماهيت خود اثرات مثبت و منفي متعددي بر محيط فرهنگي- اجتماعي، طبيعي و اقتصادي مي گذارد.
خدا در قرآن بصراحت به ابعاد گوناگون گردشگری حتی سفرهای تجاری‌اشاره کرده است. گردشگری می‌تواند تاثیر مثبت و منفی فرهنگی به جا گذارد. از جمله جنبه‌های مثبت گردشگری، آشنایی با فرهنگ و تمدن‌ها و عبرت گیری و پندآموزی از اوضاع گذشته و حال جوامع بشری است.(صافات، آیات 137 و 138)
سير و سياحت در زمين، عامل بصيرت و رهايى از كوردلى است.(حج، آیه 46) این بدان معنا است که امور اجتماعی و اقتصادی قابل تحلیل و تبیین بر اساس قوانین و سنت‌های حاکم الهی بوده و می‌توان بر اساس آن پیش‌بینی‌هایی را انجام داد. به این معنا که اگر شیوه‌ها و رفتارهای خاص اقتصادی و اجتماعی در اجتماع شکل گیرد می‌تواند به حوزه اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی تاثیر مثبت و منفی به جا گذارد. دانستن عوامل رشد و کاهش یا شکوفایی و نابودی اقتصادی و اجتماعی جوامع می‌تواند در تامین اهداف مفید و سازنده باشد.
خدا در آیه 137 سوره آل عمران و 9 سوره روم و 82 سوره غافر بیان می‌کند که چگونه جوامع پیشرفته اقتصادی به سبب رفتارهای نادرست اجتماعی و اقتصادی موجبات نابودی خود را فراهم کردند.
همچنین از نظر قرآن، سیاحت و گردشگری موجب می‌شود تا انسان از حقایق هستی آگاه شود و با موجودات و آفریده‌ها و نیز دانش‌هایی آشنا شود که می‌تواند در سرنوشت فرد و اجتماع نقش بسزایی ایفا کند.(حج، آیه 46؛ عنکبوت، آیه 20؛ فاطر، آیه 44)
اقتصاد سیاحتی دانشی است که ناظر به فعالیت‌های اقتصادی در حوزه گردشگری و سیاحتی است. از نظر قرآن، فراهم بودن امنیت فراگیر از جمله امنیت روانی و تغذیه‌ای می‌تواند در شکوفایی اقتصادی جوامع شهری و بشری نقش بسزایی داشته باشد. از همین رو، بیان می‌کند که چگونه امنیت شهرهای سباء و یا امنیت شهر مکه موجب جذب گردشگری دینی و یا تجاری شده است.(سباء، آیات 15 و 16؛ قریش، آیات 1 تا 4)
اگر امنیت‌های فراگیر فراهم نباشد به طور طبیعی گردشگری انجام نمی‌شود و درآمدی در این راستا جذب نمی‌شود و شهرها به رشد و شکوفایی نمی‌رسند. گاه ایجاد ترس و تبلیغات منفی موجب می‌شود تا گردشگری مختل شود و مردم جذب مراکز گردشگری نشوند. در این میان فرقی میان گردشگری عبادی و تفریحی یا تجاری و مانند آنها نیست. اگر یک گردشگر احساس کند که در محیط گردشگری یا پیرامون او خطری وجود دارد، از آنجا اجتناب می‌کند و همین به اقتصاد گردشگری صدمه جبران ناپذیری وارد می‌سازد.
خدا می‌فرماید: أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَهًِْ اللَّهِ يَكْفُرُونَ؛ آيا نديدهاند كه ما براى آنان حرمى امن قرار داديم؛ و حال آنكه مردم از حوالى آنان ربوده مى شوند. آيا به باطل ايمان مى آورند و به نعمت خدا كفر مى ورزند. (عنکبوت، آیه ۶۷)
در این آیه خدا ضمن بیان نقش کلیدی امنیت برای گردشگری از جمله گردشگری عبادی که موجب رشد اقتصادی می‌شود، به ناامنی پیرامونی‌اشاره می‌کند و می‌فرماید که چگونه ناامنی در جاهای دیگر مانند شهرها و کشورهای مجاور مردم را از آن محیط‌ها دور ساخته و گردشگران را به سمت و سوی شما سوق داده است که خود عامل رشد اقتصادی جامعه قریش است.
پس باید گفت که ایجاد محیط امن برای گردشگری و گردشگران مهم‌ترین عامل در مسئله اقتصاد سیاحتی و گردشگری است.
از نظر قرآن، عوامل متعددی در توسعه و یا عدم توسعه گردشگری نقش دارد که از جمله جمعیت اندک و خوف و ترس از غلبه دشمنان و دیگران است.(انفال، آیه 26) البته خدا در آیه 27 سوره انفال به نقش امانتداری و عدم خیانت توجه می‌دهد؛ زیرا گردشگران باید نه تنها از نظر جانی در امنیت قرار گیرند بلکه از نظر مالی و عرضی نیز خیانتی نسبت به آنان صورت نگیرد تا بتوانند در یک فضای امن فراگیر و جامع و کامل به گردش خویش بپردازند و به اهداف و مقاصد خویش در گردشگری دست یابند.
در آیات قرآن به ابعاد گوناگون اقتصاد سیاحتی و سیاحت اقتصادی توجه داشته شده است که در اینجا به همین میزان بسنده می‌شود.