تقویت سیستم آموزشی با توسعه پژوهش‌سراها (بخش نخست)(گزارش روز)
تبخیر بی‌انگیزگی آموزشی در آزمایشگاه خلاقیت
همه ما داستان ادیسون کوچک را به خاطر داریم که یک روز به دلیل بیماری مادرش دچار مشکل نور برای عمل جراحی وی شد و مسئله‌ای در ذهنش مطرح گردید که بعد از طرح مسئله درصدد حل آن برآمد و به کشفی خلاقانه دست یافت. اتفاقاً ادیسون در دوره تحصیلی‌اش شاگرد نمره اولی هم به حساب نمی‌آمد. مغزی جست‌وجوگر داشت که دائماً درپی حل مسائل مطرح شده و اجرای طرح‌های ایده‌آل بود.
گالیا توانگر
این گونه دانش‌آموزان خلاق همواره در طول تاریخ تعلیم و تربیت وجود داشته‌اند. مغزهای ایده‌پردازی که اگر به آنها بها داده شود، بعید نیست مخترعین و مکتشفین توانمندی برای آینده کشورشان و بشریت تربیت شوند.
در این بین سیستم آموزشی نقش حیاتی در شناسایی و شکوفایی این قبیل استعدادها خواهد داشت. بدیهی است که سیستم آموزشی متکی به نمره هرگز پتانسیل پرداختن به چنین استعدادهایی را ایجاد نمی‌کند. ما در این‌جا صرفاً از استعدادهای درخشان یا تیزهوش صحبت نمی‌کنیم. ما از توانمندی‌های خلاقانه نسلی صحبت می‌کنیم که اگر مهارت طرح مسئله و نیز مهارت پیگیری برای حل آن را بیاموزند، هریک می‌توانند کارهای بزرگی را به‌ثمر برسانند.
ایده راه‌اندازی پژوهش سراهای دانش‌آموزی یک گام روبه جلو در مسیر پرداختن به این قبیل استعدادها و توانمندی‌ها در دل آموزش‌وپرورش بوده که از سال1383 هجری شمسی در آموزش و پرورش کشورمان عملیاتی شده است.
اگرچه این طرح نیز مثل اغلب طرح‌های دیگر آموزشی‌مان با فراز و نشیب‌های بیشماری تاکنون دست و پنجه نرم کرده و حتی گاه تا پرتگاه ادغام و احیاناً انحلال پیش رفته است، اما دستاوردهای شاخص و درخشان آن ضامنی برای بقایش شده است. ثبت صدها اختراع کشوری، ارائه ده‌ها مقاله علمی در سطح همایش‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی بویژه در کشورهای اروپایی و کسب رتبه‌های برتر، هدایت ده‌ها دانش‌آموز نخبه و خلاق از دل پژوهش‌سراها به جشنواره‌های علمی معتبر در داخل و خارج کشور از جمله جشنواره خوارزمی و شرکت در نمایشگاه‌های علمی همه مشتی از خروار خوشه‌‌های طلایی محصول پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی در سطح کشورند که چنانچه بهای بیشتری داده شود، مطمئناً شاهد برداشت‌های پرثمرتری نیز خواهیم بود.
دانش‌آموزان مخترع ایرانی شرکت‌کنندگان کنفرانس‌های بین‌المللی
در سالن یکی از پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی شهر تهران که قدم می‌زنم، هرکجا سر برمی‌گردانم خلاصه پروژه‌های عملیاتی شده به صورت تابلو، پوستر، بروشور و حتی در مواردی دستگاه‌های اختراعی مکتشفین و مخترعین دانش‌آموز میخکوبم می‌کند.
نمایش این همه ایده خلاقانه حس خوبی زیر پوستم می‌نشاند؛ حس خوب افتخار به فرزندان میهنم.
یک نوجوانی در رویارویی با این چالش که مادرش آسم داشته و نمی‌توانسته‌اند از حشره‌کش‌های معمول در خانه استفاده کنند، دستگاه ساده اما کاربردی دفع حشرات را اختراع کرده است که به ثبت رسیده و در چندین جشنواره از جمله جشنواره خوارزمی حائز رتبه شده است. این دستگاه شامل یک ظرف گود کاسه‌ای شکل است. کف ظرف آینه‌ای قرار گرفته و داخل ظرف با آب پر می‌شود. بر بالای ظرف یک لامپ کم مصرف کوچک آویزان است. حشرات جذب نور منعکس شده از ظرف می‌شوند که کفش آینه قرار دارد. روی سطح آب فرود می‌آیند و حتی در جست‌وجوی نور به داخل آب شیرجه می‌زنند. به این ترتیب بی‌دردسر هر نوع حشره‌ای که باشد، غرق می‌شود.
هوشنگ اطلاعی، مدیر پژوهش‌سرای دانش‌آموزی منطقه15 شهر تهران در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «متأسفانه فعالیت آموزشی در مدارس ما محدود به مباحث مطرح شده در کتب درسی‌اند. این‌گونه برای استعدادها، توانمندی‌ها و علایق علمی بیشتر عرصه مناسبی برای فعالیت‌های پژوهشی‌شان در مدارس فراهم نیست. حتی مدیران و مربیان در اغلب مدارس صرفاً درپی ارتقای نمرات کارنامه‌ای دانش‌آموزانشان هستند. بنابراین چون می‌خواسته‌اند این قشر دانش‌آموزان مستعد را پوشش دهند و عرصه مناسبی برای فعالیت‌هایشان ایجاد کنند، پژوهش‌سراها از سال 1383 هجری شمسی راه‌اندازی شدند.»
لازم به توضیح است که تقریباً دو سال پیش در معاونت آموزش متوسطه وزارتخانه آموزش‌وپرورش شایعاتی مبنی بر حذف این قبیل مجموعه‌ها و یا احتمالاً ادغامشان در دل مدارس مطرح بوده که بنا به گفته اطلاعی درحال حاضر این قبیل زمزمه‌های تلخ خاتمه یافته‌اند.
وی در این‌باره برایمان توضیح می‌دهد: «در هیچ برهه زمانی صحبت از حذف پژوهش‌سراها به میان نیامده، چراکه اساساً بیشمار دستاوردهای درخشان این مجموعه‌ها در سراسر کشور اجازه چنین کاری را به تصمیم‌گیرندگان نمی‌دهد. تنها در یک مقطع زمانی صحبت از ادغام پژوهش‌سراها در دل آزمایشگاه‌های مدارس بود که در حال حاضر این حرف و حدیث‌ها نیز خاتمه یافته‌اند.»
مدیر پژوهش‌سرای دانش‌آموزی منطقه 15 شهر تهران با استناد به آمار برایمان در ادامه می‌گوید: «هم‌اکنون 350 منطقه آموزش و پرورش در سطح کشور دارای پژوهش‌سرای دانش‌آموزی‌اند. در مرکز پژوهش‌سرای منطقه 15 شهر تهران دو گروه از دانش‌آموزان فعالیت دارند. یک گروه در فعالیت‌های جنبی پژوهش‌سرا شرکت می‌کنند. برای مثال در کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی پژوهش‌سرا حضور پیدا کرده و بهره می‌گیرند. تعداد این گروه به بیش از ده هزار نفر در طول سال می‌رسد. اما گروه دوم عضو فعال فعالیت‌های پژوهشی ما هستند. در گروه فعالین پژوهش‌سرا حدود هزار و پانصد نفر دانش‌آموز مستعد دختر و پسر منطقه 15 شهر تهران فعالیت می‌کنند. در چند سال اخیر حدود50 مورد ثبت اختراع کشوری داشته‌ایم. چیزی حدود 30 مورد مقالات بین‌المللی ارائه داده‌ایم و دانش‌آموزانمان در کنفرانس‌های علمی و دانشگاهی شرکت کرده‌اند. حتی صاحب رتبه در جشنواره خوارزمی نیز شده‌اند.»
حذف محرومیت‌های دانش‌آموزی در پیگیری فناوری‌های جدید
راه‌اندازی پژوهش‌سراها به عدالت آموزشی نیز تا حدودی کمک کرده و باعث شده حتی دانش‌آموزان مستعد مناطق محروم نیز از امکانات لازم نظیر تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی برای پیگیری پروژه‌هایشان بهره بگیرند. برای مثال منطقه 15 شهر تهران جزء مناطق محرومی است که اتفاقا استعداد بالقوه زیادی در دل خود جا داده است.
پژوهش‌سرا توانسته برای بالفعل شدن این قبیل استعدادها کمک بزرگی باشد.
راه‌اندازی اولین آزمایشگاه نانو دانش‌آموزی کشور در دل پژوهش‌سرای دانش‌آموزی منطقه 15 شهر تهران نویدبخش تحقق عدالت آموزشی در مناطق محروم است.
هوشنگ اطلاعی مدیر این پژوهش‌سرا برایمان درباره اولین آزمایشگاه نانو دانش‌آموزی سطح کشور توضیح می‌دهد: «در تعریف علم نانو به صورت ساده باید بگویم که در این علم عناصر و مواد به کمک دستگاه‌ها می‌توانند آنچنان ریز شوند که خاصیت جدیدی از آنها حاصل شود. به اندازه یک ضربدر 10 به توان منفی 9 می‌رسند. این تغییر خاصیت باعث می‌شود که کاربردهای جدیدی پیدا کنند. این علم در ایران جوان بوده و سنی حدود 15 تا 20 سال دارد. آزمایشگاه نانو این مرکز با همکاری ستاد توسعه نانو دفتر ریاست جمهوری و وزارت آموزش و پرورش راه‌اندازی شده که شامل دستگاه‌های گرانقیمتی نظیر STM میکروسکوپ تونل روبشی، الکترولین، دستگاه اسپاتلینگ و دستگاه انفجار الکتریکی سیم و... در حوزه نانو تکنولوژی می‌شود. این پژوهش‌سرا در حوزه نانو تاکنون 12 مورد ثبت اختراع، ارائه 4 مقاله در همایش بین‌المللی کیش بهمن91 در باب تأثیر فناوری نانو در محیط‌زیست و 20 مقاله علمی دیگر در کنفرانس‌های علمی مختلف داشته است. جمعا از 540 دانش‌آموز شرکت‌کننده در المپیاد نانو بیش از 55درصد دانش‌آموزان پژوهشگر حوزه نانو منطقه 15 بوده‌اند که اغلب از خانواده‌های محروم نیز هستند و بدون بهره‌گیری از امکانات پژوهش‌سرا هرگز نمی‌توانستند از پس هزینه‌های پیگیری پروژه‌هایشان به تنهایی برآیند.
در تمام این پروژه‌ها مربیان نیز پابه‌پای دانش‌آموزان به پیش آمده‌اند تا ایده‌ها به ثمر برسد. بچه‌ها به تنهایی در کنار دستگاه‌ها رها نشده‌اند. در هر مرحله مربی همراهی‌شان کرده است.»
وی در پاسخ به این سؤال که دانش‌آموزان مستعد چطور از سطح مدارس شناسایی شده و به پژوهش‌سراها هدایت می‌شوند؟ می‌گوید: «ما نه شرط معدل گذاشته‌ایم و نه آزمونی برگزار می‌کنیم. دانش‌آموزانی که جذب فعالیت‌های پژوهشی ما می‌شوند شاید حتی در دروسشان نمره‌های متوسطی کسب کنند، ولی خلاقیت‌مدار هستند. آنها توانایی طرح یک مسئله علمی در ذهنشان و کاوش برای حل آن را دارند. دانش‌آموزی که بتواند یک ایده قابل پیگیری علمی و پژوهشی روی میز ما بگذارد، موظف به حمایتش هستیم و عضو فعال ما خواهد شد. در مرکز با مشاوره‌هایی که به دانش‌آموزان ارائه می‌دهیم سعی می‌کنیم ذهن آنها را در مواجه شدن با مشکلات اطرافشان طوری تربیت کنیم که چالش‌ها را به صورت مسئله درآورده و سپس با تکیه بر مهارت‌های حل مسئله که در مرکز آموخته‌اند و نیز استعدادها و توانمندی های شخصی‌شان به حل مسائل رو بیاورند. وقتی مسئله‌ای در ذهنشان جرقه می‌زند، ابتدا به شکل ایده، سپس طرح و نهایتا پروژه در می‌آید. ما زمینه و امکانات را برایشان طوری فراهم می‌کنیم که بتوانند در پژوهش‌سرا به ویژه در قالب کارهای گروهی پروژه‌هایشان را دنبال کنند و پاسخ مناسبی برای مسائل ذهنی‌شان بیابند.
به جلسات طرح ایده‌ها جلسات «برش مغز »گفته می‌شود و ایده‌ها غالبا گروهی پیگیری می‌شوند تا پروژه‌ها از دلشان متولد شوند. این گونه دانش‌آموزان مهارت کار گروهی را نیز آموزش می‌بینند. آموزشی که کمتر در مدارسشان دریافت کرده‌اند. هر دانش‌آموز بسته به نوع پروژه‌ای که دنبال می‌کند و میزان حساسیت و اهمیت آن می‌تواند یک تا دو روز در پژوهش‌سرا کارهای تحقیقاتی‌اش را دنبال کند.»
شش المپیادی نانو از دورافتاده‌ترین پژوهش‌سرای کشور
خاکی که بخش زیادی از رطوبت را در خود حفظ می‌کند و دفعات آبیاری در کشاورزی به نحو چشمگیری کاهش می‌یابند، محلولی که بازه زمانی جوانه زدن دانه‌ها را کم می‌کند، غنی‌سازی ماست با ویتامین D و روغن ماهی به گونه‌ای که هیچ‌گونه بو و مزه نامطبوعی نداشته به جز همان طعم و مزه ای که از ماست های معمولی سراغ داریم.
ساخت شیرآلات اتوماتیک به گونه‌ای که آن میزان آب سرد اولیه را به داخل لوله برگشت داده و تا زمان رسیدن آب‌گرم به شیر قطره‌ای تلف نشود.
طراحی صافی در اتومبیل به جهت اینکه خروجی اگزوز از داخل این محلول که حکم صافی را دارد عبور کرده و محلول‌بخشی از آلاینده‌های خروجی اگزوز را بگیرند.
شاید باورتان نشود که تمامی دستاوردهای بالا حاصل اندیشه و پیگیری مخترعین نوجوانی باشد که ساکن محروم‌ترین مناطق شهر تهرانند.
از همین دست اختراعات در پژوهش‌سراهای شهرستان های دورافتاده کشور نیز سراغ داریم. شاید تصورش هم مشکل باشد که از طریق پژوهش‌سرای رویان شهرستان بهمئی از توابع شهرستان کهگیلویه و بویراحمد 4 دانش‌آموز تا مرز المپیاد نانو کشور به پیش رفته باشند.
سیدرحمان اکبری مدیر پژوهش‌سرای دانش‌آموزی شهرستان بهمئی توضیح می‌دهد: «این پژوهش‌سرا در سال 1390 خورشیدی با هدف ترویج اصل پژوهش در بدنه آموزش تاسیس گردید. از همان ابتدا سعی کردیم با در نظر گرفتن رابطینی به دل مدارس برویم و از هر طریق ممکن فرهنگ پژوهش را بین دانش‌آموزان گسترش دهیم. در این راه از سخنرانی رابطینمان در سر صف صبحگاه گرفته تا توزیع بروشورها، کاتالوگ‌ها و نیز نشریاتی که هر چند وقت یک بار منتشر می‌شدند کمک گرفتیم تا هم فعالیت‌های پژوهش‌سرا را معرفی کنیم و هم فرهنگ پژوهش را تبیین کرده و اهمیت آن را در عمق بخشی به یادگیری‌ها برای دانش‌آموزان و مربیانشان ثابت کنیم.
اندک اندک به تاسیس انجمن‌های مختلف علمی از جمله انجمن ادب و هنر، نانو، رباتیک، شیمی، فیزیک، ریاضی و... در دل مدارس رو آوردیم و آنها را به پژوهش سرایمان وصل کردیم تا برای پیگیری دوره‌های علمی‌شان و نیز پروژه‌هایشان وارد پژوهش‌سرا شدند و رشد علمی همه جانبه در سایه روحیه خلاق محوری و اصل پژوهش را گسترش دهیم. این گونه پژوهش سرای شهرستان بهمئی که در ابتدا هیچ رتبه کشوری نداشت اندک اندک استعدادهای شکوفا شده‌اش را پیش روی جامعه علمی دانش‌آموزی کشور قرارداد و تعجب همگان را برانگیخت.»
وی ادامه می‌دهد: «برای اولین بار در سال 1390 توانستیم دانش‌آموزان خود را با علم جدید نانو آشنا کنیم. اولین همایش آشنایی با فناوری نانو را برگزار کردیم که 200 دانش‌آموز را به عنوان جامعه هدف و 70 نفر از همکاران فرهنگی را با راه‌اندازی کارگاه‌های آموزشی با نانو آشنا کردیم که ثمره آن حضور 6 نفر از دانش‌آموزان شهرستان در المپیاد نانو کشوری بود که 4 نفر از آنها توانستند در اولین حضور خود نمرات نزدیک به حد نصاب المپیاد را کسب کنند. تا سال 92 این فعالیت‌ها را با جدیت پیگیر شدیم. در سال 92 تعدادی از اساتید کشوری علم نانو به پژوهش‌سرای ما آمدند.»
اکبری در باب توسعه فعالیت‌های پژوهش‌سرا در حوزه نانو در ادامه می‌گوید: «در سال دوم فعالیت‌های خود پیرامون علم نانو با توجه به اینکه پژوهش‌سرای ما یک پژوهش‌سرای استانی و شهرستانی محسوب می‌شد و در کنار آن 4 پژوهش‌سرای کشوری که در استان دایر بود، توانست رتبه دوم را در بین پژوهش‌سراهای استان به خود اختصاص دهد، هر چند در بیشتر شاخص‌های عملکردی این پژوهش‌سرا محدودیت‌هایی نیز وجود داشت. به عنوان مثال 53 شاخصه برای اولویت بندی پژوهش‌سراها وجود دارد که ما آزمایشگاه مرکزی نداشتیم و نداریم، سایت اینترنتی در پژوهش‌سرا نداشتیم و هنوز هم نداریم و ما مجبوریم برای اینکه نگذاریم این خلأ امکانات مانع از رغبت دانش‌آموزان به امر پژوهش شود سعی کردیم در این امور نهایت همکاری را با آنها داشته باشیم.»
خیرین برای توسعه پژوهش‌سراها همت کنند
در همین پژوهش‌سرای شهرستان بهمئی در حال حاضر 7 پروژه علمی تاپ و ویژه وجود دارد که اگر هر کدامشان توسط تیم دانش‌آموزی این شهرستان به ثمر برسند، دستاوردهای شاخصی خواهد بود.
به نظر می‌رسد تقویت بنیه مالی و امکانات پژوهش‌سراها نه تنها دور ریختن بودجه نیست، بلکه به نوعی سرمایه‌گذاری بهینه محسوب می‌شود. هم نظام آموزشی را مولد می‌کند و هم با آموزش مهارت‌ها دانش‌آموزان را مهیای ورود به بازار کار کرده و گریزی ثمربخش به رونق اشتغالزایی خواهد بود.
در این بین هماهنگی این مجموعه‌ها با سایر نهادهای علمی، تحقیقاتی و دانشگاهی از ضروریات است. برای مثال پژوهش‌سرای منطقه 15 شهر تهران هم اکنون با انستیتو پاستور، دانشگاه آزاد تهران شمال، پژوهش‌سرای رنگ وابسته به آموزش علمی و... قراردادهایی دارد تا در صورت لزوم دانش‌آموزانش را راهی آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های این مراکز کند تا با امکانات بیشتر و دست بازتری پروژه‌های علمی‌شان را دنبال کنند.راه‌حل دیگر برای تقویت پژوهش‌سراها جلب نظر خیرین است که تاکنون در این زمینه اقدام درخور توجهی صورت نگرفته است. چرا که اغلب خیرین تمایل دارند ثمره کارشان را به صورت آنی ببینند، در حالی که قدم خیر در پیشبرد کارهای پژوهشی نیز قطعا به همان میزان ثواب دارد و باید مورد توجه قرار گیرد. مضاف بر این که سرمایه‌گذاری در این بخش هم به توسعه همه جانبه کشور کمک می‌کند، هم نیروی انسانی توانمند را تربیت کرده و هم زندگی تعداد زیادی از جوانان این مرز و بوم با داشتن آینده حرفه‌ای تضمین شده در سایه مهارت‌هایی که کسب کرده‌اند، رخ خواهد داد.