هنر بیرق‌دوزی مذهبی و امواج عشق و ارادت به سیدالشهدا(ع) - بخش نخست
هنر پرچم‌دوزی و شیدایی نقوش، گرد نام حسین(ع)
گالیا توانگر
چند گل لاله در حاشیه و خط نوشته‌های طلایی بر زیبایی این پرچم گلدوزی شده می‌افزایند.
نیت‌های خرید پرچم‌های مذهبی متفاوتند. بعضی‌ها برای خانه شان نذر می‌کنند و بعضی‌ها هم برای هیئت می‌خرند؛ اما نکته مشترک در همه نیت‌ها عشق به امام حسین(ع) است.
هر فردی در این ایام سعی دارد به گونه‌ای با قافله کربلا و کربلاییان همراه شود و ارادت خود را نشان دهد، حتی آن هنرمند پرچم دوزی که با وضو پشت چرخ صنعتی می‌نشیند و شیدایی گل‌ها و نقش‌ها را گرد نام حسین(ع) گلدوزی می‌کند.
رنگ نوشته‌ها و گل‌ها در زمینه مشکی پرچم می‌گوید تا همیشه تاریخ راه کربلاییان رو به سمت نور و روشنایی در حرکت و رهسپاری است.
یکی از پرچم دوزان راسته بازار تهران برایمان با ورق زدن خاطرات ذهنی‌اش که گویی رنگی از معجزه و تلنگری از جنس یافتن خویشتن خویش دارد، برایمان تعریف می‌کند:« جوانی به نزدم آمد و گفت این پارچه مستقیم از حرم امام حسین(ع) آمده است. شما برای هیئت جوانان گلدوزی‌اش می‌کنید؟ من هم از خدا خواسته پارچه را بوییدم و روی چشمانم گذاشتم، بعد رو به جوان گفتم: باشد، به روی چشمم انجام می‌دهم با این شرط که پولی دریافت نکنم و در این حرکت معنوی سهیم باشم.»
وی ادامه می‌دهد: «جوان قبول کرد. پارچه را درهم پیچید و روی میز کارم قرار داد و رفت. فردای آن روز که پارچه را باز کردم، دیدم در میانه پارچه چند دینار قرار گرفته است. خیلی ناراحت شدم که چرا آن جوان شرط من را قبول نکرده و دستمزد کارم را لای پارچه گذاشته است؟»
این هنرمند پرچم‌دوز در تکمیل بازگویی خاطره‌اش می‌افزاید: «با غصه کار دوخت و گلدوزی پرچم را تمام کردم. جوان که برای تحویل گرفتن پرچم آمد، رو به او گفتم: یعنی من قابل نبودم که شرطم را نپذیرفتی و مرا در سهم معنوی کار خیر شریک نکردی؟ چرا پول دستمزدم را لای پارچه قایم کردی؟ جوان با تعجب گفت: کدام پول؟ من هیچ پولی لای پارچه نگذاشته بودم! وقتی دینارها را شمردیم دقیقا دریافتیم که به اندازه دستمزد کار پرچم دوزی ام است!»
عشق به حسین(ع) و ائمه معصومین(ع) همیشگی است
عباس جلالی را در راسته پرچم دوزی‌های بازار به عنوان پیشکسوت این حرفه معرفی می‌کنند. وی با‌اشاره به اینکه اوج کار پرچم دوزی در ایام محرم و صفر است و در واقع یک شغل فصلی به حساب می‌آید، برایمان می‌گوید:« درست است که پرچم دوزی یک حرفه فصلی است، اما عشق به امام حسین(ع) و ائمه معصومین علیهم‌السلام همیشگی است، به همین خاطرعلی‌رغم گرانی‌های اخیر بازار، امسال هم مردم به اندازه پارسال استقبال داشتند و این شور هیچ گاه با هیچ مانعی فرو کش نمی‌کند.»
از وی سؤال می‌کنم:« برای فروش پرچم‌های گلدوزی شده متری حساب می‌کنید؟» وی پاسخ می‌دهد: «ما هزینه تمام شده کار را با رقم 10 تا 15 درصدی سود جمع می‌زنیم و کار را به مشتری عرضه می‌کنیم.»
-آیا کلیه مواد اولیه - پارچه و نخ- ایرانی‌اند؟
-بله بیشتر برای کارخانه‌های داخلی است، به ویژه نخ؛ اما پارچه‌ها بعضا وارداتی هستند که می‌طلبد با عشق به امام حسین(ع) در زمینه پارچه مشکی چه ساتن و چه مخمل یک حرکت انقلابی داشته باشیم. وقتی عشق به ائمه(ع) پشت کاری باشد، حتما موفق خواهیم بود.
از این هنرمند پرچم دوز می‌خواهم اگر خاطره‌ای در هنر و کار خود دارد، برایمان تعریف کند. وی می‌گوید: «چه معجره‌ای از این بالاتر که الان چند سال است با باطری در قلبم دوام آورده ام و همچنان در این صنف، مثل سال‌های جوانی فعالم؟!»
- گاهی شده که دستمزدتان را از مشتری نگیرید و در حرکت معنوی وی شریک شوید؟
- من همواره سعی می‌کنم جانب انصاف را رعایت کنم که هم در نذر مشتری شریک باشم و هم خدای نکرده دل مشتری را با رفتار و گفتارم نشکنم.
از وی سؤال می‌کنم: «توصیه شما به جوانان اطرافتان برای گام نهادن در مسیر حسینی(ع) چیست؟» وی صراحتا می‌گوید: «همیشه به جوانان اطرافم سفارش می‌کنم، از مکتب حسین(ع) فاصله نگیرید. سعی کنید بالیاقت و با معرفت دَم از امام حسین(ع) خانم زینب(س) و ائمه معصومین(ع) بزنید. لیاقتی را که خدا به شما اعطا کرده از دست ندهید که بخشودگی اهل گنه در صف محشر وابسته به یک نگاه ویژه و خاص امام حسین(ع) و اهل بیت طاهرین علیهم‌السلام است.»
نوری که هرگز خاموش نمی‌شود
فرهاد فرهادی پور پشت چرخ صنعتی نشسته و مشغول گلدوزی پرچم است. نقش را با صابون خیاطی روی مخمل مشکی مشخص کرده و روی نقش را با نخ‌های رنگی که بیشتر سبز، سفید، سرخ و طلایی اند، گلدوزی می‌کند.
وی می‌گوید:« ده سال پیش برای هیئت سادات پارچه‌ای آوردند که گلدوزی کنم. من در دل به آقا امام حسین(ع) گفتم: به روی چشمم انجام می‌دهم، اما آقا، شما هم هوای ما را داشته باش. این همه پرچم مهیا کرده‌ام، ولی تا به حال به خانه و حرم خود مرا راه نداده ای؟ همان فردی که برایش پرچم هیئت سادات را گلدوزی کردم، برایم ویزا گرفت و مرا به کربلا فرستاد. روز پنجم محرم آن سال در کنار ضریح امام حسین(ع) بودم.»
وقتی در مورد استقبال مردم سؤال می‌کنم، وی بی‌درنگ پاسخ می‌دهد: «حسین(ع) نوری است که هرگز خاموش نمی‌شود. محبت حسین(ع) که در دل جا گرفت، با هیچ مانعی سلب نخواهد شد.»
یاد و ذکر حسین(ع)
زینت بخش منزل‌مان
در حین چرخ زدن در باغ گل‌ها و اسلیمی‌های گلدوزی شده در زمینه پرچم‌ها فاطمه حسینی راد یک بانوی کربلایی را می‌بینم که به اتفاق همسرش برای خرید پرچم جهت نصب بر سر در منزلشان به بازار روانه شده است.
از وی در مورد قصد و نیت کارش جویا می‌شوم. وی توضیح می‌دهد: «برای منزل -ماه محرم- مشکی می‌زنیم. امسال چون اولین سالی است که ازدواج کرده‌ام، نذر کرده‌ام که اولین پرچم مزین به نام امام حسین(ع) را خریداری کرده و در منزل نصب کنیم.»
از این بانوی معتقد سؤال می‌کنم: «بازخورد نذری که دارید، چیست؟» وی پاسخ می‌دهد: «مهم‌ترین نتیجه‌اش این است که با توکل به نام مبارک امام حسین(ع) و تفکر در فلسفه کربلا می‌توانیم به راحتی از کنار مشکلات بگذریم و زندگی راحت تری توام با آرامش داشته باشیم. من دوست دارم صبح‌های محرم اولین نگاهم به نام امام حسین(ع) روی پرچم بیفتد و با سلامی ادای احترام به ایشان کنم تا یاد و ذکر امام حسین(ع) زینت بخش منزل‌مان باشد.»
چالش مواد خام اولیه
در هنر پرچم‌دوزی
پرچم‌های گلدوزی شده محرم سیاه هستند و رنگ و بوی محرم دارند. گلدوزی‌های رنگارنگ بر زمینه مشکی و یا سبز هر کدام داستانی دارند و در دل هرکدام دردی نهفته است. این بیرق‌های سوگواری سرشار از انرژی نابی هستند که تو را با صاحب آن اسم پیوند می‌زنند. انرژی اصیل و روحانی که در طی قرون و اعصار با قلب و جان سوگواران حسینی(ع) همراه بوده و هر سال با آغاز دهه اول محرم ما را به همراهی بیرق‌های سیاه سوگواری دعوت می‌کند.
هنر پرچم دوزی سه هنر نقاشی، خوشنویسی و گلدوزی را در بر می‌گیرد و هنرمندان این عرصه در واقع در سه شاخه هنری فعال هستند، با این حال یک واقعیتی در بازار وجود دارد که در حال حاضر با گرانی‌های موجود طرح‌های چاپی که ارزان‌تر از کار دست(کارهای گلدوزی) هستند، مشتری بیشتری دارند.
مرتضی سرابی مقدم صاحب کارگاه پرچم‌دوزی می‌گوید: «این راسته بازار زمانی پر از پرچم‌دوز بود، اما امروز تعداد پرچم دوزان در این بازار به تعداد انگشتان دست رسیده است. بیشتر پرچم‌دوزی‌ها دارند تغییر کاربری می‌دهند و به فروش تسبیح و سنگ روی می‌آورند. با این حال هنوز سفارش برای کار هنری خوب در پرچم دوزی وجود دارد. خارجی‌ها هم راغب به خرید کارهای پرچم‌دوزی هستند و ما سفارش‌های خیلی خوبی از برخی مسلمانان کشورهای آمریکا، کانادا، آلمان، اتریش و نروژ داشته ایم.»
از وی سؤال می‌کنم: «قیمت‌ها چطور تعیین می‌شوند؟» وی توضیح می‌دهد: «میانگین قیمت پرچم‌ها براساس نوع کار، مخمل و پارچه به کارگرفته شده در آن و میزان نقش و نگار گلدوزی شده روی آنها تعیین می‌شود. قیمت‌ها بسته به نوع پارچه و نوع گلدوزی فرق می‌کند. قیمت پرچم با علامت طلاکوب شده، پرچم سه گوش و پرچم کتل، متفاوت است. پرچم کتل در مغازه‌ها با انواع پارچه دیده می‌شود. به نوع پارچه آن و اینکه ساتن، مخمل، جیر یا مخمل کاشان باشد، بستگی دارد. پرچم دوچوبه و پرچم ستونی از انواع دیگر پرچم‌ها هستند.»
وی با ورق زدن خاطرات ذهنی‌اش می‌گوید:
« در گذشته، بیشتر پارچه‌های محرم از مخمل کاشان بود، اما اکنون بیشتر پارچه‌ها یا ساتن است یا جیر که بسته به نوع دوخت و آرم هیئت و گلدوزی که روی پارچه انجام می‌شود، قیمت‌های آن از ۱۵۰ هزار تومان تا ۳ میلیون تومان متغیر است. کارشناسان این امر می‌گویند که برخی از پارچه‌ها اگر ضخیم باشند کار شکیل تر می‌شود و کار روی آن برای تولیدکننده آسان تر خواهد بود، اما اگر پارچه ظریف باشد، دوخت و دوز کمی سخت تر می‌شود.»
از این دست‌اندرکار صنف پرچم دوزی در مورد کیفیت و تولید مواد اولیه جویا می‌شوم، وی توضیح می‌دهد: «در حال حاضر، بیشتر پارچه‌های موجود در بازار، چینی است، اما مردم ترجیح می‌دهند که از پارچه ایرانی استفاده کنند. جالب است بدانید که بسیاری از این پرچم‌ها که در ایران گلدوزی شده و به کشورهای مجاورفرستاده می‌شود. پارچه خوب در برجسته سازی هنر پرچم‌دوزی نقش زیادی دارد. معمولا پرچم‌دوزی بر روی دو نوع پارچه ساتن و مخمل انجام می‌گیرد. قبلا کارخانه پارچه کاشان مخمل باکیفیت عالی روانه بازار می‌کرد، اما مدتی است این کارخانه تعطیل شده و دیگر پارچه مخمل با کیفیت خوب در بازار کمتر پیدا می‌شود.»
وی در مورد نخ مورد نیاز کار نیز می‌گوید: «نخی که در گلدوزی استفاده می‌شود تولید داخل است، اما چرخ‌ها خارجی هستند و مشابه آن در کشور تولید نمی‌شود.»