صنعت فرش دستباف و فرصت‌ها و چالش‌های پیش رو - بخش پایانی
اشتغالزایی و ارز آوری در رونق صنعت فرش ایران
هدیه آقاپور
چرخش نخ‌ها و شهر آشوبی رنگ‌ها که به شناسنامه تاروپودی ایرانی شهرت یافته، با اینکه با چالش‌های زیادی رو به روست اما آن‌قدر ظرفیت‌های زیادی دارد که افق‌های روشن برای بازگشت به قله برایش دیده می‌شود.
فرش از میلیون‌ها گره و با صبر و آرامش ، میلیمتر به میلیمتر بافته می‌شود؛ سیاست هم مثل فرش، تار و پودش پیچیده و گیج‌کننده است و گام هایش را آهسته بر می‌دارد.
تحریم فرش ایران از سوی کشورهای غربی، صنعت فرش را تا حدودی تحت تاثیر قرار داده‌اما این مشکلات داخلی است که همچون بید بر تاروپود این صنعت نشسته است و نمی‌توان تمامی مشکلات را به‌گردن تحریم انداخت.
تحریم مشکل اصلی نیست
صنعت فرش ایران با قدمتی هزاران ساله به عنوان میراثی ماندگار و هنری با سرپنجه قالیبافان ایرانی در دنیا هنرنمایی می‌کند و اگرچه چندسالی ورود رقبای تازه به دوران رسیده بازارهای جهانی، نفس‌های آن را به شماره انداخت اما هنوز سوسوی امیدی در پیچ و خم جاده نه چندان هموار صادرات فرش دستباف ایران به چشم می‌خورد.
به عقیده برخی کارشناسان صنعت فرش یک صنعت مردمی است و هیچ ارتباطی با دولت‌ها ندارد که آمریکا بخواهد آن را تحریم کند. بر همین اساس در شرایط فعلی و با توجه به تحریم‌های یک‌جانبه از سوی آمریکا، باید سعی کنیم تا با رفع موانع داخلی، بازارهای جدید را به روی صنعت فرش بازکنیم.
چندی پیش سی ان ان در گزارشی نوشت؛ صنعت فرش ایران که صدها هزار نفر را مشغول به کار کرده و صدها میلیون دلار به واسطه صادرات سودآور است، به دلیل تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا مبنی بر خروج از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها، با تهدید مرگ مواجه شده است.
این رسانه آمریکایی با اشاره به خروج آمریکا از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها از چهارم نوامبر نوشت: بار دیگر همه این موفقیت‌ها ناپدید خواهد شد.
این درحالی است که به گفته احمد کریمی رئیس‌اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف؛ تنها 30 درصد از مشکل صادرات کالاهای تولید داخل ناشی از تحریم‌هاست اما 70 درصد باقی مشکلات ناشی از موانع داخلی است. در واقع تولید ما دچار تحریم داخلی است. در صنعت فرش وضع به گونه دیگری است؛ من معتقدم تحریم فرش صددرصد داخلی است و مشکلات این صنعت ربطی به آمریکا و تحریم‌های این کشور ندارد. چرا که غیرمستقیم هم می‌شود به بازارهای مورد نظر نفوذ کرد.
کریمی اصفهانی با اشاره به مشکلاتی که در حوزه تجارت فرش ایرانی وجود دارد، می‌گوید: « در تجارت فرش وقتی کالا به فروش نمی‌رسد، یا به کشور برگردانده یا به دیگر کشورها ارسال می‌شود تا به این طریق قدرت مانور صادرکنندگان بالا رود. اما متأسفانه یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که طی 2 سال گذشته فعالان این صنعت با آن مواجه هستند، نحوه مرجوع کردن فرش در گمرک است که به صورت قانونی اجازه داده نمی‌شود و بعضا می‌بینیم در برخی موارد این موضوع با رشوه حل می‌شود!»
جایگزین شدن کفپوش‌ها
کاهش صادرات فرش ایران با استفاده از نتایج حاصل از تخمین الگوی پانل دیتا، به دلیل کاهش درآمد سرانه کشورهای واردکننده فرش از ایران نیست و به نظر میرسد کف‌پوش‌های دیگر جانشین فرش دستباف شده‌اند.
از سوی دیگر در بازارهای جهانی گاهی شاهد هستیم طرح ایرانی است اما رنگ فرش به صورت هماهنگ و مطابق نظر طراحان کشورها تنظیم شده، در حالی که این نگاه در کشور ما وجود ندارد و هنوز طبق نظر و سلیقه خود اقدام به تولید فرش برای بازارهای جهانی می‌کنیم.
سیدجواد حسینی کیا نماینده مردم سنقر و کلیایی - که منطقه‌ایشان یکی از شهرستان‌های صادر‌کننده فرش دستباف است - و عضو کمیسیون صنایع و معادن در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «وضعیت صادرات فرش ما وضعیت مطلوبی ندارد و در اصل خود فرش ما وضعیتش مطلوب نیست.»
وی ادامه می‌دهد: «نگاه نسل نو نسبت به فرش تغییر کرده به این معنی که قبلا زنان و دختران ما در کنار کار خودشان به فرش بافی هم اقدام می‌کردند اکنون به دلیل آنکه فرش مربوط به بخش اقتصادی نیست رغبت در این زمینه وجود ندارد و بازار صادرات کاهش پیدا کرده و ذائقه جهانی نسبت به فرش متغیر است اکنون در آپارتمان‌ها دیگر این‌گونه نیست کل مجموعه را فرش کنند بلکه بخشی سرامیک، پارکت و غیره است.»
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس تاکید می‌کند: «ما نتوانسته ایم یک ساختار مناسبی را برای فرش بافان تعریف کنیم، بحث بیمه قالیبافان مطرح است و بیمه‌های جدید در واقعا عملا متوقف بوده و آن قبلی‌ها هم هر کس یکی دوماه پرداخت نکند از گردانه حذف می‌شود و بازاریابی ما بسیار ضعیف است همین امر صادرات ما را دچار مشکل کرده است.»
حسینی کیا تصریح می‌کند: «اگر بخواهیم رشد جدی در حوزه فرش پیدا کنیم باید ذائقه مشتریان را به دست آوریم و بر اساس ساختارهای روز دنیا فرش بافی داشته باشیم و صادرات محور بودن باید در اولویت اولیه ما قرار بگیرد.»
وی خاطرنشان می‌کند: «باید پشتیبان فرش بافان باشیم، یعنی مواد اولیه را با کمترین هزینه در اختیارشان قرار دهیم و با یک تضمین آنها را تشویق به فرش بافی کنیم تا ان‌شاءالله صنعت فرش کشورمان به دوران پر فروغ خود بازگردد.»
اهمیت جایگاه تبلیغات
بیشتر فضاهای تبلیغاتی شهر و بیلبوردهای شهرداری در اختیار معرفی فرش ماشینی قرار می‌گیرد و ما می‌توانیم حداقل در تبریز، این تبلیغات را کم کنیم تا تولید فرش کمی رونق بگیرد، چرا که افتخار پایتخت جهانی فرش را، تبریز یدک می‌کشد.
فرش ماشینی، آسیب جدّی به فرش دستباف زده است. به نظر میرسد باید تبلیغ فرش ماشینی را در رسانه ملّی و حتی داخل شهرها کم کنیم.
بسیاری از رقبای ایران فروش اینترنتی دارند و متناسب با خواسته و نظر بازارهای هدف تولید می‌کنند اما صادرکنندگان به دلیل نقصی که در بدنه تولید وجود دارد حتی برای حضور در نمایشگاه‌ها به جای اینکه سفارش گیرنده باشند بیشتر عرضه‌کننده هستند و در هیچ کشوری خدمات پس از فروش وجود ندارد.
بزرگترین مشکل رکود فرش ایران در عرصه تجارت جهانی، فقدان حلقه «بازاریابی و ذائقه شناسی» از مبداء تا مقصد است.
به گفته «مرتضی لطفی افشار» رئیس‌گروه سلیقه یابی مرکز ملی فرش ایران؛ مرحله بازاریابی و تجارت فرش بزرگترین مشکل قالی ایرانی است که هیچ زمانی به شکل هدفمند انجام نشده است.
عدم سیاست گذاری منطقی و عدم اجرای سیاست‌های تعریف شده در این رابطه، سبب شده تا 80 درصد سهم بازار فرش جهان از دست این هنر ایرانی خارج شود. به عبارت دیگر، ایران با وجود بهره مندی از قابلیت‌های گسترده و غیر قابل انکار در زمینه تولید و عرضه فرش، تنها بر 20 درصد تجارت جهانی فرش دستباف مالکیت دارد. سهمی که هرگز با قابلیت‌های موجود و پیشینه درخشان آن همخوانی و تناسب ندارد.
سعید باستانی نماینده مردم تربت حیدریه، زاوه و مه ولات و عضو کمیسیون صنایع و معادن در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با گزاشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «فرش از اقلام صادراتی است و با گذر از بحث تحریم‌ها باید توجه داشت که مصرف داخل و خارج از کشور در یک مقطعی دچار تغییر شد، به این معنی که نوع کفپوش‌ها و سبک زندگی بر مصرف فرش دستباف تاثیر گذاشت.»
وی ادامه می‌دهد: «از سوی دیگرتوجه به توسعه تکنولوژی جدید و تحقیقات نیز در یک مقطعی دچار غفلت شد، در همین حین جایگزین‌هایی نیز در بازار خارجی ارائه گردید و طرح‌هایی مشابه فرش ایرانی در پاکستان توسط برخی که بعضا تجار ایرانی را هم شامل می‌شود ایجاد شد و طرح‌هایی با قیمت پایین‌تر در چین و طرح‌های جدید‌تر در هند بازار فرش ما را دچار آسیب کرد.»
عضو کمیسیون صنایع و معادن در مجلس شورای اسلامی با‌اشاره به اینکه از بحث تبلیغات نباید غافل شد، اظهار می‌دارد: «شما بهترین برندهای دنیا که خیلی هم مشهور هستند را نگاه کنید می‌بینید همچنان بر تبلیغات پافشاری می‌کنند، به عنوان مثال کوکاکولا که کاملا شناخته شده است، بیشترین حجم تبلیغات در دنیا را به خود اختصاص داده، فرش ایران را هم همه در دنیا اذعان دارند که فرش نفیسی است اما باید تبلیغات گسترده تری برای آن صورت بگیرد.»
وی تصریح می‌کند: «هنوز که هنوزه در داخل و خارج از کشور داشتن فرش دستباف ایرانی را مایه فخر می‌دانند و قابل جایگزین هم نیست، مانند دیگراقلامی چون خاویار، پسته، زعفران که حذف نشدنی هستند اما نوع استفاده و بهره‌برداری و زنجیره تولید و توزیع است که محل بحث دارد که چرا سود حاصل از این صنعت نصیب صیادان یا کشاورزان یا بافندگان نمی‌شود.»
صنعت فرش
اهرمی بر‌اشتغالزایی و ارز آوری
فرش، ناب‌ترین هنر ایرانی و زیباترین شاهکار انسانی به شمار می‌رود که چشم جهانیان را خیره ساخته و زبان تحسین هنرمندان و هنردوستان را در جای جای این کره خاکی برانگیخته است. هنری است که مقام انسانی و ذوق و خلاقیت او را از فرش تا به عرش پرواز داده و کالبد او را با تار‌و پود فرش پیوند زده است تا آنجا که قالیبافی نه تنها یک هنر که اینک به یک صنعت و حرفه با قابلیت‌اشتغال‌زایی بسیار بالا مبدل گشته است.
صد درصد فرش، تولید دست هنرمند ایرانی است و تمام مراحل تولید آن از چیدن پشم و تولید نخ، رنگرزی، رفوگری، دارکشی تا طراحی، بافندگی، دفه‌زنی و پرداخت‌زنی آن به دست هنرمندان این رشته انجام می‌شود. برای همین، جزو صنایع دستی ارزشمند در دنیاست و نیروی انسانی زیادی را صاحب شغل می‌کند.
یک فعال صنعت فرش در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «صنعت قالیبافی در درون خود چندین شغل جانبی از جمله رنگرزی، چله‌کشی، نقشه‌کشی، تهیه نخ‌های کرکی و ابریشمی و فروشندگی فرش دارد، بنابراین نقش فرش در‌اشتغالزایی و کسب درآمد برای بافندگان غیرقابل انکار است.»
وی ادامه می‌دهد: «صنعت فرش از لحاظ‌اشتغالزایی، ایجاد ارزش افزوده و تحصیل ارز نقش قابل توجهی در اقتصاد ایران دارد. این صنعت ضمن اینکه کمترین میزان ارزبری را دارد، کم هزینه‌ترین شیوه ایجاد‌اشتغال در کشور را نیز به خود اختصاص داده است. امروزه تعداد کثیری در این صنعت مشغول فعالیت هستند و بیشترین جمعیت شاغل در این صنعت را زنان تشکیل می‌دهند.»
این فعال حوزه فرش‌های دستباف می‌افزاید: «از نظر ارزآوری نیز این صنعت سهم قابل توجهی در اقتصاد ایران دارد، مشکلات فرش ایران چه در تولید و چه در تجارت قوانین دست و پا گیر و بروکراسی دست و پا بسته است، اگر دقت کنید بازار ترمیم و شستشوی فرش ظرفیتی مهم در این هنرصنعت است و ترکیه سالانه 250 میلیون دلار از این شیوه درآمد کسب می‌کند، این در حالی است که میزان صادرات فرش دستباف ایران حدود 450 میلیون دلار در سال است.»
وی خاطرنشان می‌کند: «از بین رفتن زمینه تولید فرش به معنای مهاجرت از روستاها، از بین رفتن محیط زیست و بسیاری از آسیب‌های دیگر است و می‌توان عمده مشکلات صنعت فرش دستباف کشور را در قالب سه محور تامین مواد اولیه، تولید، توزیع ، بازاریابی و فروش دانست.»
معضل فرش‌های کپی شده
ثبت جهانی طرح‌های ایرانی فرش دستباف زمان بر است و کشورهای دیگر به راحتی این طرح‌ها را کپی‌برداری و به نام خود به بازارها عرضه می‌کنند.
به نظر میرسد قدرت گرفتن رقبا نیز توجه به همین نکات باشد، اما نکته دیگری که نباید از ذهن دور داشت این است که عمده بافندگان اصیل ایرانی طی سال‌های گذشته کمتر نوآوری در بازاریابی، تنوع محصولات، برخورد با مشتری و تعادل در قیمت‌ها را رعایت کرده‌اند و اگر شهرت و ویژگی‌‌های منحصر به فرد هنری فرش ایران که چکیده تاریخ و هنر کهن این سرزمین است، به عنوان کاتالیزور و عامل کمکی وجود نداشته باشد، این فعالان قطعا جایی در بازار جهانی فرش دستباف نداشتند و به آسانی حذف می‌‌شدند.
البته این هشداری برای عاملان صادرات فرش دستباف ایرانی است تا برای بقای خود در بازارهای جهانی طی سال‌های آتی چاره‌ای بیندیشند.
این درحالی است که صنعت فرش دستباف ایران اگرچه طی دو دهه گذشته به دلایل متعددی از جایگاه غیرقابل رقابت خود در بازارهای جهانی تنزل یافته است اما اکثر دست‌اندرکاران، صاحب نظران و مسئولان این حوزه اذعان دارند این صنعت کهن و ارزشمند ایرانی در صورت تدوین و اجرای یک استراتژی مدون و مشخص می‌تواند جایگاه شایسته خود در بازار فرش جهان را بازیابد.