خداوند بندگان خود را در قرآن به دو دسته اصلی مومن و کافر دسته‌بندی کرده و سپس کافران را در سه دسته کافر مطلق، مشرک و منافق معرفی نموده است. همچنین مومنان را به دو دسته اصلی اصحاب یمین و مقربان دسته‌بندی می‌کند. البته در زیر مجموعه‌های هر یک از این دو دسته مومنان، مجموعه‌هایی را نام می‌برد که شامل ابرار، عبادالرحمن، سابقون، متقین و مانند آنهاست. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه‌های قرآنی به یکی از اعمال عبادالرحمن یعنی چگونگی شب‌زنده‌داری آنان پرداخته است.
عبادالرحمان در قرآن
یکی از اصطلاحات قرآنی برای مومنان، اصطلاح عبادالرحمان است. خداوند درباره ویژگی‌های عبادالرحمن در دو سوره فرقان و زخرف سخن گفته است.
به نظر می‌رسد که از نظر قرآن «عبادالرحمن» همانند ابرار و مقربان از بندگان خاص الهی هستند. از آیات ۶۳ و ۷۴ سوره فرقان بر می‌آید که عبادالرحمن در زندگی دنیوی خواهان دستیابی به مقامات معنوی و قرار گرفتن در مقام امام متقین هستند؛ یعنی می‌خواهند به جایی برسند که خودشان به عنوان پیشوایان متقین مطرح شوند. از این رو دعای آنان متوجه این مقام عالی و بلند است. همان طوری که خداوند حضرت آدم(ع) را به عنوان خلیفه «جعل» کرده و فرموده است: وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَهِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَهًًْ (بقره، آیه ۳۰) عبادالرحمن نیز از خداوند می‌خواهند چنین «جعلی» را برای آنان به عنوان امام المتقین داشته باشد: واجعَلنا لِلمُتَّقینَ اِماما(فرقان، آیات ۶۳ و ۷۴)
خداوند برای عبادالرحمن خصوصیاتی را ذکر کرده است که شامل استقبال ملائکه و بهشتیان از عبادالرّحمان با تحیّت و سلام در بهشت(فرقان، آیات ۶۳ و ۷۵)، انفاق عبادالرّحمان به دور از افراط و تفریط(فرقان، آیات ۶۳ و ۷۶)، اهل دعا و نیایش(فرقان، آیات ۶۳ و ۷۴)، درخواست امامت متقین (فرقان، آیه ۷۴)، درخواست رهایی از دوزخ(فرقان، آیه ۶۵)، سخنان خالی از لغو(فرقان، آیه ۶۳)، برخورد کریمانه با جاهلان(همان)، وقار و آرامش در راه رفتن(همان)، اهتمام و توجّه به آیات الهى(فرقان، آیه ۷۳)، باور به یکتایی (فرقان، آیه ۶۸)، ربوبیت (فرقان، آیات ۶۵ و ۷۳ و ۷۴)، برخورد مودبانه (فرقان، آیه ۷۲)، اعتدال و میانه‌روی در همه کارها به ویژه انفاق(فرقان، آیه ۶۷)، بصیرت به‌ویژه در هنگام شنیدن آیات الهی(فرقان، آیه ۷۳)، پرهیز از اسراف در هزینه و خرج (فرقان، آیه ۶۷)، پرهیز از زنا و روابط ناسالم جنسی(فرقان، آیه ۶۸)، پرهیز از سخت‌گیری در انفاق و معیشت (فرقان، آیه ۶۷)، پرهیز از شرک(فرقان، آیه ۶۸)، پرهیز از قتل(همان)، پرهیز از گناه(فرقان، آیه ۷۲)، پرهیز از دروغ(فرقان، آیه ۷۲)، پرهیز از شهادت دروغ (همان)، اهل تقوا(فرقان، آیه ۷۴)، اهل تواضع(فرقان، آیه ۶۳)، اهل تهجد و شب زنده‌داری(فرقان، آیه ۶۴)، اهل صبر(فرقان، آیه ۷۵)، اهل خوف از دوزخ(فرقان، آیه ۶۵)، اهل عبرت گیری(فرقان، آیه ۷۳)، اهل کرامت(فرقان، آیه ۷۲) و مانند آن می‌شود.
اینها تنها برخی از ویژگی‌هایی است که قرآن برای عبادالرحمن بیان داشته است؛ ولی با نگاهی به همین خصوصیات می‌توان جایگاه آنان را در نزد خداوند و بویژه خصوصیات اخلاقی و رفتاری خوب آنان را شناخت. اینان نه تنها اهل احسان هستند بلکه فراتر از احسان به مکارم اخلاقی رو آورده و در مکارم اخلاقی نیز به تمامیت آن رسیده‌اند و در حقیقت خروجی پیام و تربیت پیامبر(ص) و قرآن همین عبادالرحمن هستند.
بیتوته‌های شبانه عبادالرحمن
خداوند عبادالرحمن را با بیتوته‌های شبانه‌اش معرفی می‌کند. آنان که شیران روز و پارسایان شب هستند. ترس از خدا و تقوای در قالب حق تقاته (آل عمران، آیه ۱۰۲) آنان موجب شده تا در روز مکارم اخلاقی خود را به تمامیت نشان دهند و انسان‌های پارسا و برجسته روزگاران باشند.
خداوند در آیه ۶۴ سوره فرقان به خصوصیت شب زنده داری و تهجد عبادالرحمن توجه می‌دهد و می‌فرماید: وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِیَامًا؛ و آنانند که در حال سجده یا ایستاده، شب را به روز مى‏آورند.
در حقیقت شب‌زنده‌داری ایشان در یک چارچوب الهی انجام می‌گیرد و این‌گونه نیست که به بزم و جشن و لغو و لهو پرداخته شود؛ چنانکه امروز بیشتر مردم شب زنده دار هستند ولی هیچ اثری و بویی از شب‌زنده‌داری حقیقی و آسمانی نبرده‌اند.
خداوند در این آیه و نیز آیات دیگر بیان می‌کند که شب‌زنده‌داری حقیقی این گونه است که به نماز پرداخته شود. البته خداوند افزون بر قیام(نماز) بر سجده بخصوص تاکید می‌کند؛ زیرا سجده در نماز، کامل‌ترین و زیباترین حرکتی است که عبودیت و خضوع و خشوع را نشان می‌دهد.
شب‌زنده‌داری می‌بایست برای ذکر الله باشد که در نماز و سجده به نمایش گذاشته می‌شود. البته انسان مومن می‌بایست در همه حال ذاکر خداوند باشد، ولی در شب که همه در خواب هستند و آرامش و سکون همه جا را فراگرفته و از حرکات و سر و صداهای لغو تهی شده، ذکر الله تاثیر بیشتر دارد.
ذکر الهی در قالب تسبیحات اربعه و مانند آن باید به عنوان یک همراهی همیشگی آدمی‌باشد و در هر حال حتی پس از نماز و در خواب نیز ادامه یابد، چه رسد در بیداری و در روز. خداوند در آیه ۱۰۳ سوره نساء می‌فرماید: فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَهَ فَاذْکُرُواْ الله قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَهَ إِنَّ الصَّلاَهَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَّوْقُوتًا؛ و چون نماز را به جاى آوردید، خدا را در همه حال‏ ایستاده و نشسته و بر پهلو آرمیده، یاد کنید. پس چون آسوده‏خاطر شدید، نماز را به طور کامل‏ به پا دارید، زیرا نماز بر مؤمنان، در اوقات معیّن مقرّر شده است.
خداوند به پیامبران و مومنان خاص فرمان می‌دهد که تا می‌توانند بخش اعظم شب را به شب زنده داری و تهجد بگذرانند: إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَهٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَکَ؛ در حقیقت، پروردگارت مى‏داند که تو و گروهى از کسانى که با تواند، نزدیک به دو سوّم از شب یا نصف آن یا یک سوّم آن را به نماز برمى‏خیزید.(مزمل، آیه ۲۰)
بایسته‌های تهجد شبانه
در همین آیه و آیات دیگر توضیح داده شده که در تهجد شبانه چه کارهایی را انجام دهند. این کار عبارتند از:
1- نماز خواندن: خداوند در آیه ۱۹۱ سوره آل عمران و آیه ۲۰ سوره مزمل از قیام شبانه سخن گفته که این قیام در روایات تفسیری به نماز تفسیر شده است. همچنین از آیات ۴۵ و ۱۵۳سوره بقره این معنا استنباط می‌شود که انسان در هر کاری می‌تواند از نماز به عنوان بهترین مددکار برای برآوردن حاجات خود استفاده کند. به هر حال، خواندن نماز در هنگام تهجد شبانه از مهم‌ترین کارهای عبادی است که در آیات قرآنی بر آن تاکید شده است.
2- استغفار کردن: خداوند در آیاتی چند از جمله در آیه ۲۰ مزمل استغفار در هنگام تهجد شبانه را مورد تاکید قرار می‌دهد. این عمل در تمام شبانه‌روز مستحب و در شب مستحب موکد است. البته در آیات قرآن توضیح داده شده که این عمل استغفار اگر در سحرگاهان انجام شود خیلی بهتر است؛ یعنی بهتر آن است که پیش از طلوع فجر و اذان صبح استغفار باشد که در آن ساعات خیلی تاثیرگذار است. خداوند در‌باره مومنان در آیه ۱۷ سوره آل عمران می‌فرماید: وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأَسْحَارِ؛ استغفارکنندگان در سحرگاهان. و در جایی دیگر می‌فرماید: وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ؛ و سحرگاهان آمرزش مى‏خواستند.(ذاریات، آیه ۱۸) براساس برداشت مفهومی از آیه ۸۰ سوره توبه به دست می‌آید که دست کم انسان هفتاد بار استغفار کند.
3- خواندن قرآن: از آیه ۲۰ سوره مزمل استنباط می‌شود که یکی از اعمال عبادی مهم در تهجد شبانه خواندن قرآن است. البته از آیه ۷۸ سوره اسراء به دست می‌آید که بهترین زمان قرائت قرآن هنگام فجر است که قرائت قرآن در زمان مشهود است؛ یعنی فرشتگان شب و فرشتگان روز آن را مشاهده کرده و دوباره ثبت می‌کنند. البته انسان در طول شبانه‌روز هر آن اندازه که قرآن بخواند بهره‌مند از آن خواهد شد.(مزمل، آیه ۲۰)
4- تفکر: از دیگر اعمال عبادی که در آیات قرآنی برای تهجد شبانه مطرح شده، تفکر است. خداوند در آیه ۱۹۱ سوره آل عمران می‌فرماید: الَّذِینَ یَذْکُرُونَ الله قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ؛ همانان که خدا را در همه احوال‏ ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد مى‏کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین مى‏اندیشند که: پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده‏اى، منزهى تو! پس ما را از عذابِ آتش دوزخ در امان بدار.
5- دعا: از دیگر اعمال عبادی در تهجد شبانه، نیایش به درگاه خداوند منان است. از همین آیه ۱۹۱ سوره آل عمران این مطلب قابل استنباط است.
6- ذکر الله: ذکر زبانی و قلبی از دیگر عبادات در تهجد شبانه است که در همین آیه مذکور بیان شده است. البته چنانکه گذشت ذکر در هر حال بهترین عمل است. ذکر خداوند به معنای ذکر اسمای حسنای خداوند و خود را در محضر خدا دانستند، بارها در آیات قرآنی مورد تاکید قرار گرفته و آن را عامل اطمینان قلب و افزایش برکت و روزی و بسیاری از امور دیگر دانسته است.(رعد، آیه ۲۸)
7- سجده: خداوند در آیه ۶۴ سوره فرقان بر سجده به عنوان یک عمل عبادی خاص تاکید می‌کند و آن را از مهم‌ترین عمل عبادی در تهجد شبانه می‌شمارد. در روایات است که پیشوایان معصوم در تهجد شبانه خویش چنان بر پا می‌ایستادند که پای آنان آسیب می‌دید و یا دارای سجده‌های طولانی بودند. امام چهارم حضرت علی بن حسین(ع) به امام زین‌العابدین و به ویژه سجاد معروف است؛ زیرا سجده‌های طولانی داشت.
تفکر معادل هفتاد سال عبادت
اینکه گفته شده یکی از اعمال عبادی در تهجد شبانه، تفکر است، مراد هرگونه تفکری نیست؛ چرا که خداوند تفکری را عبادی می‌داند که به شناخت ربوبیت و ایمان و عزم قوی به پروردگاری او در قالب تفویض و توکل بینجامد. به سخن دیگر اینکه از معصوم(ع) روایت شده که فرمود: تفکـر ساعه خیر من عباده سبعین سنه؛ یک ساعت فکر کردن بهتر از هفتاد سال عبادت است (مستدرک الوسائل، ج۲،ص۱۰۵)،یا امام صادق(ع) می‌فرماید: فِکرَهُ ساعَهٍ خَیرٌ مِن عِبادَهِ اَلفِ سَنَهٍ؛ یک ساعت اندیشیدن در خیر و صلاح از هزار سال عبادت بهتر است.(مصباح الشریعه،ص۱۱۴؛ بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۳۲۶)؛ همان تفکری است که خداوند در آیه ۱۹۱ سوره آل عمران بیان کرده است؛ یعنی تفکری که به این نتیجه برسد که آفرینش هدفمند است و انسان می‌بایست این هدف را با تفکر به دست آورد و به سمت آن حرکت کند. از این روامام علی(ع) در توضیح می‌فرماید: لا عِبادَهَ کَالتَّفکُّرِ فی صَنْعهِ اللهِ عزّوَجلّ؛ هیچ عبادتی مانند اندیشیدن در صنع (خلق) خدای عزوجل نیست. امالی طوسی، ص ۱۴۶)
امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: اَفضَلُ العِبادهُ اِدمانُ التَّفکُّرفی اللهِ و فی قُدرَتهِ؛ برترین عبادت مداومت کردن بر تفکر درباره خداوند و قدرت اوست.(الکافی،ج۲،ص۵۵)
امام حسن عسکری(ع)) توضیح جالبی دارد. ایشان می‌فرماید: لَیسَتِ العِبادَهُ کَثرَهَ الصیّامِ وَ الصَّلوهِ وَ انَّما العِبادَهُ کَثرَهُ التَّفَکُّر فی أمراللهِ؛ عبادت کردن به زیادی روزه و نماز نیست، بلکه (حقیقت) عبادت، زیاد در کار خدا اندیشیدن است.(تحف العقول، ص۴۴۲)
یعنی انسان باید با تفکر به این مطلب برسد که حق و باطل چیست و باید سرمایه را کجا و به چه هدفی هزینه کند. از این روست که امیرمومنان (ع) می‌فرماید: تَمییزُ الباقی مِنَ الْفانی مِنْ أَشْرَفِ النَّظَرِ؛ تمییز دادن و تشخیص امور ماندنی از امور فانی و رفتنی، از برترین اندیشه‌‌هاست.(غررالحکم، ح ۴۴۹۴)
زیرا اگر شخص عبادت بکند ولی نداند برای چه است و معبود او کیست و چه جایگاهی دارد و نسبت خود و خدا را نفهمد این عبادت همانند عبادت آن ترساست که در جزیره‌ای سالها عبادت می‌کرد. نقل است: مرد عابدی در یک جزیره خوش آب و هوا و سبز و خرم مشغول عبادت بود. فرشته‌ای از خدا خواست مقام قرب او را در عالم بالا مشاهده کند. وقتی نشان داده شد؛ دید مقامی بسیار پست و نازل دارد که تناسب با عبادات شبانه‌روزی او ندارد! از راز آن جویا شد. دستور رسید به صورت انسانی متمثل شده، نزد عابد برود و با او هم صحبت شود. آمد و گفت: آمده ام اعمال عبادی شما را از نزدیک ببینم. مدتی گذشت و روزی گفت: اینجا چه جای خوب و سبز و خرم و خوش آب و هوا و دارای‌اشجار و انهار فراوان است! مرد عابد گفت: بله، من خیلی متأسفم که چرا خدای من الاغ خودش را نمی‌فرستد اینجا بیاید و این همه علف‌ها را بخورد و ضایع نشود و من هم الاغ چران او باشم! فرشته تعجب کنان گفت: خدا که الاغ ندارد! مرد گفت: عجب این بنده‌های او همه اسب و استر و شتر دارند و او خودش یک الاغ هم ندارد؟!! فرشته فهمید آن مقام پست هم برای این آدم نابخرد زیاد است. آن همه اعمال به صورت عبادت با این کم عقلی ارزش ندارد.(بحارالانوار، ج۱، ص ۸۴)
پس عبادت باید همراه با تفکر باشد، لذا خداوند در آیه ۱۹۱ سوره آل عمران همزمان با تاکید بر عبادت و نماز خواندن، بر عنصر تفکری تاکید می‌کند که به خداشناسی برسد. از همین رو امام صادق(ع) درباره ارزش عبادت ابوذر می‌فرماید: کانَ أَکْثَرُ عِبادَهِ أَبی ذَر أَلتَّفَکُرَ و الْأِعتِبارَ؛ بیشترین عبادت ابوذر(ره) اندیشیدن و پند گرفتن بود. (بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۳۲۳)
امیرمومنان (ع) نیز می‌فرماید: ألتَّفکُّرُ فی آلاءِ اللهِ نِعمَ الْعِبادَهِ؛ اندیشیدن درباره نعمتهای خدا، نیکو عبادتی است.(غررالحکم، ح ۱۷۹۲)
پس آنچه مهم است اینکه تفکری داشته باشد که به مسئله آفرینش و فلسفه آن ختم شود و او را در عبادت عملی تقویت و تحکیم کند و انگیزه را برای عبودیت و عبادت بیشتر نماید و در این امر ثابت قدم دارد.