صله رحم در سبک زندگی اسلامی
در منابع اسلامی بر صلۀ رحم بسیار تأکید شده است و از قطع رحم و قهر و دوری از خویشاوندان نهی شده و آثار و مضرات دنیوی و اخروی بسیاری برای آن بیان شده است. همه ما وقتی بزرگ‌ترها و پدربزرگ و مادربزرگ‌ها از گذشته و صمیمیت و ازدیاد روابط فامیلی صحبت می‌کنند، حسرت آن ایام را می‌خوریم. پس چه موانعی، چه ذهنیتی و چه رفتاری، در سبک زندگی ممانعت می‌کند تا ما به آن دوران سرشار از صمیمیت و پررنگی صله ارحام باز گردیم و راه‌های مرتفع کردن آن چیست؟ در نوشتار حاضر راهکارهایی از آیات و روایات جهت گسترش عطوفت بین خویشاوندان به طور اخص و همچنین غیر خویشاوندان (مانند همسایه‌ها، هم‌کلاسی‌ها و...) به طور اعم ارائه می‌شود.
***
درجات صله رحم
در سبک زندگی اسلامی، بر صله رحم همچون عیادت مریض، تشییع جنازه و... تأکید شده است. افراد جامعه می‌توانند در مناسبت‌های مختلف مانند ایام نوروز و یا در زمان‌های مختلف مانند جمعه‌ها و یا تعطیلات رسمی دیگر، دید و بازدید و دیدار از اقوام داشته باشند. برخی گمان می‌کنند که صله رحم، منحصر در دید و بازدید حضوری است. در حالی که این گونه نیست. صله رحم درجات گوناگونی دارد. می‌توان به نوع حضوری، مکاتبه‌ای و تلفنی‌اشاره کرد. برخی مواقع با تلفن کردن به خویشاوندی که در شهر دیگری زندگی می‌کند و حال و احوال‌پرسی کردن با وی صله رحم تحقق می‌یابد. در زمان حاضر با گسترش مدرنیته و ورود اینترنت به جامعه و گوشی‌های همراه مجهز، به راحت‌تر از گذشته می‌توان صله رحم داشت. پس دیگر بهانه‌ای برای کسی باقی نمی‌ماند و برای قهر و خصومت و دوری از دیگران نمی‌توان توجیه مناسبی یافت.
اقسام قطع رحم
از دانشمندان بزرگ اسلامی مرحوم ملا احمد نراقی است. ایشان در مباحث مربوط به علم اخلاق و خودسازی مطالب ارزنده و بسیار کاربردی را مطرح کرده‌اند. خوب است که به عنوان یک مسلمان از کتاب‌های وی استفاده کنیم و نظرات اسلام را در اخلاقیات و معنویات بدانیم. یکی از کتاب‌های معروف مرحوم نراقی، «معراج السعاده» است. در کتاب مذکور درباره قطع رحم و اقسام آن چنین گوید:
«و قطع رحمى كه حرام است، اين است كه: به گفتار، يا كردار، ايذاء به خویشاوندت برسانى. و با او رفتار ناشايست كنى، يا سخن ناخوش نسبت به او بگویى، كه دل او شكسته گردد. يا او را احتياجى و ضرورتى باشد به سكنایى يا لباسى يا خوراكى يا نحو آن و تو قدرت بر رفع احتياج او داشته باشى و زيادتر از قدر ضرورت خود متمكن باشى و از او مضايقه كنى.
يا ظالمى نسبت به او ظلمى كند و تو بتوانى آن را دفع كنى و كوتاهى نمایى. يا از راه كينه و حسد از او كناره كنى و دورى جویى، و بدون عذر در وقت مرض عيادت او نكنى. و چون از سفر آيد به ديدن او نروى. و چون او را مصيبتى روى دهد به تعزيه او حاضر نشوى، و امثال اينها. و جميع اينها قطع رحم است.» (معراج السعاده، ص530)
علل قطع رحم و راهکارهایی جهت رفع آن
علل و زمینه‌های پیدایش قطع رحم را می‌توان در 3 بستر بررسی کرد. به بیان دیگر اگر کسی بخواهد روابط ایده‌آل و حسنه‌ای با دیگران داشته باشد، لازم است که به فکر سه حوزه وجودی خویش بوده و برای آن برنامه‌ریزی کند. این برنامه‌ریزی‌ها و تلاش برای تحقق آن، همان چیزی است که مجاهده نفس نامیده می‌شود و حضرت امام خمینی(ره) در سخنرانی‌ها، نامه‌ها و کتبشان، با عنوان جهاد اکبر از آن یاد می‌کردند و عیار انسان‌ها با همین سنجیده می‌شود. اینک می‌پردازیم به موانع صله رحم در سه بعدی که ذکر کردیم:
بُعد روحی
الف) قناعت و دوری از تجمل‌گرایی افراطی
برخی می‌خواهند نسبت به مهمان سنگِ تمام گذارند و پذیرایی به قول معروف شاهانه داشته باشند اما چون نمی‌توانند و قدرت مالی آن را ندارند، خویشانشان را دعوت نمی‌کنند و خجالت می‌کشند و متقابلاً به دعوت آنها هم پاسخ منفی می‌دهند. سبک زندگی اسلامی با تجمل‌گرایی، افراط در پذیرایی، رفاه‌طلبی افراطی و‌اشرافی‌گری مخالف است و آن را اسراف می‌داند. چه‌اشکالی دارد که با مهمان راحت باشیم و خود را به تکلف نیندازیم. چه کسی گفته که سفره باید رنگین بوده و در آن چند نوع غذا باشد؟ چرا باید به فکر دسرهای مختلف باشیم و حتماً چندین نوع میوه برای مهمان آماده کنیم!؟
ب) کنار گذاشتن حقد و کینه‌ها و عداوت‌ها
لازم است که قدرت بخشش را در خود افزایش دهیم و کینه‌ها را کنار گذاریم. منشا عداوت را به‌دست آوریم و راهکارهایی را جهت زدودن آن به کار بریم. اگر مثلا عداوت ناشی از مسائل مالی است، با گفتوگو آنها را حل کنیم.
پ) کنار گذاشتن خجالت و کم‌رویی و ارتقاء اعتماد به نفس
ت) ایجاد روحیه برون‌گرایی و اجتماعی بودن (درون‌گرایی ممنوع)
برون‌گرایی ریشه در وراثت نیز دارد اما تا حدی اکتسابی است و می‌توان آن را در روح و روان گسترش داد. افراد برون‌گرا دارای موهبتی هستند و آن موهبت ارتباط با دیگران و صمیمیت است. مطالعه کردن و عالم شدن به فواید صله رحم و ارتباط، می‌تواند در افزایش برون‌گرایی کارساز باشد.
بُعد عملی
در ذیل مواردی در حوزه عمل و کردار ذکر می‌شود. مواردی که باید به آنها عمل شود تا نتیجه حاصل شود. این موارد عبارت‌اند از:
الف) برنامه‌ریزی جهت از دست ندادن وقت
مثلا در روز جمعه و یا روزهای تعطیل دیگر، وقتی را به دیدار دوستان و خویشاوندان اختصاص دهیم. از قبل برنامه داشته باشیم و زمینه دید و بازدید را فراهم کنیم. اگر قرار است که برای روز جمعه یکی از خویشان را دعوت کنیم، از قبل مثلا از روز چهارشنبه به وی اطلاع دهیم.
ب) اعتدال و میانه‌روی در فضای مجازی
طبق آمارها، افراد بخشی از اوقات فراغت خود را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند. برخی شبکه‌های مختلف ماهواره را تنظیم کرده و به فیلم‌ها، سریال‌ها، برنامه‌ها و مستنداتی روی آورده‌اند که در برخی مواقع نه تنها اثر تربیتی ندارد بلکه بالعکس مخرب و خانمان‌سوز است. روی آوردن افراط‌گونه به فضای مجازی، با دیگران بودن و صله رحم را کاهش می‌دهد. این امر تا آنجا پیش رفته است که حتی متأسفانه در کمیت و کیفیت روابط اعضای خانواده نیز اثر گذاشته است. پس بهتر است که از فضای مجازی به موقع و حساب‌شده استفاده کنیم و حق فضای حقیقی را به آن ندهیم.
ج) دوری از ایجاد تنش و بهبود روابط میان‌فردی
تا آنجا که ممکن است با دیگران طوری برخورد کنیم که عاطفه، مهربانی و صمیمیت بیشتر شود. حتی برخی مواقع لازم است که کوتاه بیاییم تا مشکل و تنشی به‌وجود نیاید. به قول حافظ:
آسایش دو گیتی مرهون این دو حرف است
با دوستان مروت با دشمنان مدارا
د) یادگیری برقراری ارتباط سالم و استفاده از الگوها (به قول معروف داشتن روابط عمومی بالا)
افرادی را که قدرت برقراری ارتباط بالایی دارند، سرمشق و الگوی خود قرار دهیم و به رفتار و تعامل آنها، ذره‌بین‌وار نگریسته و از آنها یاد بگیریم. مثلا به نظر من، مقام معظم رهبری حضرت آیت‌اللّه العظمی خامنهای (حفظه‌اللّه‌تعالی) الگوی بسیار مناسبی است. ایشان با طبقات مختلف جامعه، از مسئولین رده بالا تا افراد و شهروندان معمولی، دیدار و گفتوگو دارند. برخی مواقع نزد خانواده شهدا می‌روند و برخی مواقع، دیگران مانند هنرپیشه‌ها و شعرا نزد ایشان می‌آیند و با هرکدام، ارتباط پسندیده و شایسته‌ای دارند.
هـ) یاری رساندن و برطرف کردن احتیاجات دیگران
یکی از راهکارهای خدمت است. اگر کسی خدمتی به دیگران انجام دهد و مشکلی از مشکلاتش را حل کند، آن شخص را به خود جذب کرده است.
غزالی گوید:
حقوق صحبت و دوستى، ده جنس است: یکی از حقوق يارى دادن بود در همه حاجت‌ها پيش از آنكه در خواهد و بگويد، و قيام كردن به مهمات به دلى خوش و پيشانى گشاده. و سلف چنين بودهاند كه به در سراى دوست شدندى هر روز، و از اهل خانه بپرسيدندى كه «چه كار است، و هيزم و نانتان هست، و غير اين از نمك و روغن؟» و كار ايشان همچون كار خويش مهم داشتندى. (كيمياى سعادت، ج1، ص401)
و) اظهار محبت به‌صورت شفاهی و زبانی
اگر محبتی به خویشاوندی دارید، بیان کنید. پنهان داشتن محبت، ثمره و فایده‌ای ندارد. اظهار محبت سبب به‌دست آوردن قلوب است و در بیشتر شدن ارتباطات تأثیر بسزا دارد.
ز) وقت‌شناس باشد و مراعات وقت دیگران را بکند
مثلا اگر میزبان کارمند است و باید صبح زود به اداره رود، تا دیروقت ننشیند. خلاصه در دید و بازدیدها و رفت‌وآمدها، سعی شود که طرف مقابل اذیت نشود و رنجیده خاطر نگردد.
بُعد ذهنی
الف) دوری از غیبت کردن و تلقین و بیان محاسنِ‌اشخاص به دیگران
هرچقدر که بر خوبی‌ها و جهات مثبت افراد و خویشاوندان تمرکز کنیم، روابطمان با آنها قوت می‌گیرد زیرا در ذهنمان خوبی‌هایشان تثبیت شده است. بالعکس یادآوری بدی‌ها و نکات منفی افراد، سبب می‌شود که از آنها متنفر شویم.
ب) مطالعه فواید صله رحم از نظر روان‌شناسی، جامعه‌شناسی
انسان‌ها ذاتاً منفعت‌طلب بوده و از ضرر و زیان‌گریزان هستند. اگر نسبت به منافع صله رحم، علم و معرفت داشته باشند، به‌سوی آن رفته و برای تحقق آن تلاش خواهند کرد. صله رحم، باعث زيادتى عمر، وسعت رزق و جمعيت احوال می‌شود. و ظاهر آن است كه: زياده بر ثواب آخرت، و فوايد دنيويه، هيچ عملى از اعمال خير به صله ارحام نرسد. و اثر هيچ طاعتى زودتر از آن به ظهور نرسد.
پیامبر(ص) فرمود: كه: «هر كه خوش داشته باشد كه اجل او تأخير بيفتد و روزى او زياد شود، بايد صله رحم به جاى آورد.» (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 152، ح 16؛ متقی هندی، كنز العمال، ج 3، ص 65، ح 6967)
و حضرت امير المؤمنين(ع) در خطبهاى فرمودند كه: «پناه مىبرم به خدا از گناهانى كه تعجيل مىكنند، تا بر طرف كردن صاحب خود. عبداللّه بن كوّاء عرض كرد كه: يا امير المؤمنين! آيا گناهى هست كه در فناى آدمى تعجيل كند؟ فرمود: بلى، قطع رحم. به درستى كه: اهل خانوادهاى با هم اجتماع مىكنند و دوستى مىنمايند، و مواسات و نيكویى مىكنند با يكديگر، در حالى كه ايشان اهل فسق و فجورند، ولى به جهت دوستى و نيكویى با هم، خدا روزى ايشان را وسيع مىنمايد. و اهل يك خانواده از هم دورى مىكنند، و قطع رحم مىنمايند، ايشان را محروم مىسازد و حال اينكه از اهل تقوى و پرهيزكارى هستند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 347، ح 7)
پ) معرفت پیدا کردن به مضرات قطع رحم
جهت آگاه شدن خوانندگان عزیز، برخی از ضررهای قطع رحم ذکر می‌شود:
«و به اجماع علما، از جمله محرمات عظيمه، و گناهان شديده است. و موجب عذاب آخرت و بلاهاى دنياست. و از اخبار مستفاد مىشود و به تجربه ثابت است كه قطع رحم موجب فقر و پريشانى و كوتاهى عمر مىگردد. و به اين سبب كه هر خانواده كه در آن نفاق و شقاق ميان ايشان حاصل شد، و خويشان با يكديگر بناى نزاع و ناخوشى گذاردند، همگى به فقر و فاقه مبتلا، و در اندك وقتى سلسله ايشان از هم مىپاشد، و زندگى ايشان به سر مىآيد. (معراج السعاده، ص526-529)
و در مذمت قطع رحم همين قدر بس است كه قاطع رحم را خداوند عالم در قرآن مجيد لعن فرموده و مىفرمايد: «كسانى كه عهد خدا را مىشكنند، بعد از پيوند كردن آن، و قطع مىكنند آن چيزى را كه خدا امر به وصل آن كرده- كه رحم باشد- و در زمين فساد مىكنند، ايشاناند كه از براى آنهاست لعنت و بدى عاقبت.»
(رعد ـ 25)
از امام صادق(ع) منقول است كه: «نمىدانم چيزى را كه عمرها را زياد كند مگر صله رحم. حتى اينكه مىشود كه: از عمر كسى سه سال باقى مانده باشد و صله رحم به جا آورد خدا عمر او را سى سال زياد كند، و سى و سه سال بگرداند. و مىشود كه: از عمر كسى سى و سه سال باقى مانده باشد و قطع صله رحم نمايد خدا سى سال عمر او را كم كند و سه سال بگرداند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 152، ح 17)
صله رحم در متون دینی
آیات و احادیث بسیار زیاد و متواتری درباره صله رحم و منافع دنیوی و اخروی آن از لسان پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) رسیده است. به برخی از آنها از بابِ مشت نمونه خروار، اشاره می‌شود.
خداى تعالى جلّ شأنه- مىفرمايد: «بندگى كنيد خدا را و هيچ چيز را شريك و انباز از براى او قرار مدهيد و نسبت به والدين و خويشان، نيكى و احسان به جا آوريد.» (نساء ـ 36)
و می‌فرماید: «ای مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانی (در روی زمین) منتشر ساخت. و از خدایی بپرهیزید که) همگی به عظمت او معترفید و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید ، نام او را می‌برید! (و نیز) (از قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنید! زیرا خداوند، مراقب شماست.»
از حضرت پيغمبر- صلّى اللّه عليه و آله- مروى است كه: «دشمنترين اعمال به سوى خدا شرك به خداست، و بعد از آن قطع رحم». (الترغيب و الترهيب، ج 3، ص 336)
و فرمود كه: «قطع مكن رحم خود را اگر چه او تو را قطع كند. (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 347، ح 6)
و از حضرت امام محمد باقر- عليه السّلام- مروى است كه: «ثواب هيچ طاعتى، زودتر از صله رحم به صاحب آن نمىرسد.» (محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج 74، ص 134، ح 104؛ محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 347، ح 4)
پیامبر اکرم- صلّى اللّه عليه و آله- فرمودند كه: «وصيت مىكنم حاضرين امت خود، و غائبين ايشان را، و كسانى كه در پشت پدران و رحم مادران هستند، تا روز قيامت، كه صله رحم به جا بياورند، اگر چه دورى ميان ايشان يك ساله راه باشد. به درستى كه: اين، جزء دين است.» (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 151، ح 5؛ محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 74، ص 105 و 114، ح 68 و 73)
و نيز فرمود كه: «به تحقيق قومى خوب نيستند، و از اهل معصيت هستند، و ليكن صله رحم به جاى مىآورند، به اين سبب مالهاى ايشان زياد مىشود. و عمرهاى ايشان طولانى مىگردد. پس اگر خوب باشند چگونه خواهند بود.» (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 155، ح 21)
و در حديثى ديگر فرمودند كه: «به درستى كه خانوادهاى از اهل فسق و فجور هستند، و به سبب صله رحم مالهاى ايشان بسيار، و عدد ايشان زياد مىگردد». (متقی هندی، كنز العمال، ج 3، ص 364، خ 6957)
و فرمود كه: «ثواب صدقه، ده مقابل است. و ثواب قرض هجده مقابل. و ثواب احسان با برادران دينى بيست مقابل. و ثواب احسان با خويشان، بيست و چهار مقابل است». (شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 67، ح 1738؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج 74، ص 104، ذيل ح 62)
و نيز فرمود: «هر كه خواهد كه خدا عمر او را زياد كند، و روزى او را وسيع گرداند، بايد صله رحم به جا آورد.» (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 156، ح 29)
و از حضرت امام محمد باقر- عليه السّلام- مروى است كه: «صله ارحام، خلق را نيكو مىگرداند. و دست را گشاده مىكند و روزى را وسعت مىدهد. و اجل را به تأخير مىافكند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 152، ح 12)
و در حديث ديگر از آن سرور منقول است كه: «صله ارحام، اعمال را پاكيزه مىكند و بلاها را دفع مىكند و حساب روز شمار را آسان مىسازد و أجل را به تأخير مىافكند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 150، ح 4؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج 74، ص 111، ح 71) و از حضرت امام جعفر صادق- عليه‌السّلام- مروى است كه: «صله رحم، حساب روز قيامت را آسان مىكند و صله رحم است كه عمر را طولانى مىكند، و از بديها آدمى را محافظت مىنمايد». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 157، ح 32) و فرمود كه: «صله رحم، و نيكى با همسايگان، خانهها را آباد مىكند. و عمرها را زياد مىكند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 152، ح 14)