محمدباقر تقدمی
  رحمت واسع الهی، چنان گستره هستی را در برگرفته است که همه آفریده‌ها از مومن و کافر از روزی‌های الهی بهره‌مند می‌باشند. هر کسی که به رحمت رحمانی آفریده شده به سبب همان رحمت رحمانی از روزی خداوند می‌خورد.
در این میان تنها برخی از مومنان هستند که به عللی از روزی‌های خاص برخوردار می‌باشند و از رحمت رحیمی در همین دنیا و نیز آخرت بهره‌مند می‌شوند.
نویسنده با توجه به ویژگی‌های روزی‌های خاص، زمینه‌ها و عوامل بهره‌مندی از آن را براساس آموزه‌های قرآنی تبیین کرده است.
***
توسعه رزق
رزق به هرگونه اعطایی جاری در دنیا و آخرت اطلاق می‌شود که شامل غذا و طعام و قوت روزانه و ضروریات زندگی و در یک کلمه به هر آنچه وارد شکم می‌شود اطلاق می‌گردد. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی،‌ ص 351)
هر چند که این واژه به شکل مجازی در امور مدنی نیز به کار می‌رود و عنایات خاصی در حوزه علم و دانش نیز به عنوان روزی الهی معرفی می‌شود، ولی کاربرد حقیقی آن در امور مادی است، چنانکه در مسئله انفاق از روزی‌، بیشتر از همه آنچه مورد توجه است، انفاق مادیات و بهره‌های مادی و دنیوی آن می‌باشد که خداوند روزی آدمی کرده است.
دستیابی به روزی از مهم‌ترین علل و انگیزه‌های حرکتی بشر می‌باشد، زیرا انسان را در وهله نخست به حرکت وا می‌دارد، دستیابی به غذایی است تا با آن گرسنگی و تشنگی خود را برطرف کند. از این رو مفهوم آسایش را مترادف با مفهوم تامین کامل غذا می‌داند. هر چند که برخی از امور دیگر، مانند تامین گرمای مناسب و یا سرمای مناسب و بستری خوب و مناسب، بخشی دیگر از مفهوم آسایش را تامین می‌کند، ولی چنانکه گفته شد، مسئله اصلی و عنصر اصلی در تحقق بخشی به مفهوم آسایش همان مسئله غذا و آن چیزی است که وارد شکم می‌شود.
بنابراین می‌توان گفت که غذا در کنار دو عنصر آرامش و امنیت همواره دغدغه انسان در حرکت‌ها و تلاش‌هایش به شمار می‌رود.
به سخن دیگر، انسان در وهله نخست آنچه از مفهوم خوشبختی و سعادت درک کرده و در تامین آن اقدام و حرکت می‌کند، تامین غذا و امنیت جانی است. پس از تامین این دو مسئله است که اموری دیگر مطرح می‌شوند. این امور می‌تواند به عنوان بخشی از مفاهیم توسعه یافته و امنیت جانی باشد. به این معنا که غذا توسعه یافته و دامنه وسیع‌تر و گسترده‌تری را در برگیرد به گونه‌ای که مفهوم آسایش را جایگزین امنیت غذایی سازد؛ چنانچه که مفهوم امنیت جانی توسعه یافته و شامل اموری چون امنیت عرض و مال و آرامش روحی و روانی و مانند آن شود.
این‌گونه است که مفهوم خوشبختی و سعادت، دایره وسیع‌تری را در بر می‌گیرد و انگیزه‌های حرکتی بشر دامنه بیشتری می‌یابد. با این همه رزق مادی و در حقیقت آنچه وارد شکم می‌شود، به عنوان اصلی‌ترین و اساسی‌ترین مسئله در تحقق مصداقی آسایش مطرح می‌شود. بنابراین غذا را می‌بایست مصداق بارزی از مفهوم آسایش برشمرد، چنانکه امنیت جانی مصداق بارز و نخستین مفهوم امنیت و آرامش است.
از آنجا که انسان در جست‌وجوی غذا و تامین کامل آن است، می‌کوشد تا در توسعه آن بکوشد و به هر شکل ممکنی آن را افزایش و گسترش دهد. از این رو درخواست توسعه رزق به عنوان یک درخواست جدی‌ برای انسان مطرح می‌باشد. همه تلاش‌های روزانه مردمان در راستای تحصیل رزق و یا توسعه آن است.
تفکر قرآنی بر این نکته تاکید می‌کند که خداوند نه تنها آفریدگار هستی است بلکه رب العالمین نیز می‌باشد. تاکید بر عنوان ربوبیت از آن روست تا انسان متوجه پروردگاری خداوند نیز باشد و بداند که همه هستی تحت مدیریت مستقیم و غیرمستقیم خداوند قرار دارد و چیزی بیرون از دایره مدیریتی او نیست. بنابراین آفرینش همه چیز از جمله انسان، هدفمند بوده و خداوند با ربوبیت خویش بر آن است تا هر چیزی به آن هدف اصلی برسد.
بر این اساس نمی‌توان چیزی را بیرون از دایره پروردگاری و ربوبیت خداوندی دید. این بدان معنا خواهد بود که توسعه و تضییق روزی تنها به دست خداوند است. بنابراین خداوند نه تنها به مقدار روزی هر کسی آگاه است بلکه نیازهای هر کسی را می‌داند و بر اساس آن نیازها و مصالح بندگان به آنان رزق محدود می‌دهد و یا تضییق و توسعه در آن ایجاد می‌کند.(رعد آیه 26، عنکبوت آیه 62 و شورا آیه 12 و طلاق آیه 7)
انسان‌ها می‌بایست با توجه به مسئله ربوبیت، در توسعه رزق خود بکوشند و در صورتی که با همه تلاش‌ها به آن دست نیافتند بدانند که مصالح، اقتضای آن داشته است که به رزق واسع نرسیده‌اند.
عدم آگاهی بسیاری از مردم و یا غفلت درباره منشأ قبض و بسط و تضییق و توسعه رزق موجب می‌شود(سبا آیه 36) که انسان رفتاری به دور از عقل و منطق داشته باشد و خود را به آب و آتش بزند و یا دچار افسردگی و بیماری شود.
جالب اینکه برخی به سبب همین نادانی و عدم فهم نسبت به مصالحی که در تضییق و توسعه رزق مردمان وجود دارد، در هنگام برخورداری و گشایش، به شادی مفرط روی می‌آورند(روم آیات 36 و 37) و یا روحیه سرکشی و تجاوزگری در آنان تقویت می‌شود(شورا آیه 27) و یا هنگام تضییق و از دست دادن آن گرفتار حزن و اندوه و افسردگی می‌شوند(روم آیات 36 و 37)
اصولا چنین بینش و نگرش نادرست است که رفتار انسان‌ها را تنظیم می‌کند و آنان را به عنوان نمونه دچار بخل کرده و از انفاق مال باز می‌دارد.
روزی خاص
توسعه در رزق می‌تواند دو مفهوم متفاوت را بیان کند. به این معنا که می‌تواند مراد از توسعه، توسعه کمی و مقداری باشد و شخص هنگامی که از توسعه رزق سخن می‌گوید متوجه افزایش کمی و مقدار آن است و یا آنکه مراد از آن، توسعه کیفی آن است. به این معنا که شخص روزی‌های خاصی را می‌خواهد که با آنکه از نظر مقدار کم است ولی از نظر کیفیت بسیار مفید و موثر می‌باشد.
بسیاری از مردم در اندیشه توسعه کمی و روزی هستند و تنها شمار اندکی از مردمان هستند که در توسعه کیفی آن می‌کوشند. اینجاست که مفهوم روزی‌های پاک و طیب خود را نشان می‌دهد.
از آنجا که نوع و کیفیت روزی تاثیرات شگرفی در انسان به‌جا می‌گذارد، تنها مومنان هستند که از خداوند می‌خواهند تا ایشان را از روزی‌های پاک و طیب بهره‌مند سازد.
بنابراین آنچه مورد درخواست این افراد است بیشتر جنبه کیفی رزق می‌باشد، هرچند که توسعه کمی آن نیز می‌تواند مورد درخواست باشد. به این معنا که روزی پاک و طیب در مقدار زیاد را نیز مطلوب خویش می‌دانند ولی توجه به کیفیت به عنوان یک اصل در خواسته‌های آنان مطرح می‌باشد. از این رو اگر مقدار زیادی رزق بی‌کیفیت و خبیث و ناپاک در اختیار ایشان گذاشته شود آن را نمی‌خواهند و از آن بهره‌ نمی‌گیرند مگر آنکه به اضطرار به مقدار اندکی برای رفع و دفع مشکل از آن برگیرند.
خواسته اصلی و مهم مومنان، رزق طیب و کریمانه است. از این رو در آیاتی چون 74 سوره انفال، 50 سوره حج و 4 سوره سبا و نیز 26 سوره نور، مسئله رزق کریم به عنوان مسئله اصلی مورد توجه قرار گرفته است.
در همین آیه 26 سوره نور و 57 و 172 سوره بقره و در آیات بسیار دیگر، مسئله طیب و پاکی مورد تاکید است و در آیه 87 و 88 سوره هود و آیات دیگر پسندید‌گی بودن آن درخواست شده است.
البته کمیت و فراوانی رزق در کنار بی‌حساب و بی‌پایان بودن آن نیز مطلوب انسان‌های مومن می‌باشد تا این گونه بتوانند در مسیر کمالی خود و دیگران از آن بهره‌مند شوند. (بقره آیه 212 و آل‌عمران آیه 27 و 37)
عوامل رزق خاص
در تحلیل قرآنی، آن چه اصالت می‌یابد، کیفیت رزق و روزی است هرچند که کمیت و بی‌پایانی آن نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. اهمیت کیفیت رزق و روزی در کنار کمیت آن برای آن است که انسان در چنین شرایطی بهتر می‌تواند در مسیر هدف آفرینش گام بردارد و خود و دیگران را به کمال مطلوب برساند.
برای دستیابی به رزق خاص می‌بایست شرایطی فراهم آید که از آن به زمینه‌ها و عوامل رزق خاص یاد می‌شود. همه موجودات به حکم رحمت رحمانی از رزق عام الهی بهره‌مند می‌شوند ولی کمتر کسی از رزق خاص و یا رزق باکیفیت سود می‌برد؛ زیرا کسانی که در مسیر الهی گام برنمی‌دارند، به هر رزقی حتی خبیث آن گرایش می‌یابند و حتی این گونه ارزاق برای آنان شیرین‌تر و گواراتر می‌شود. تنها مومنان هستند که از رزق خبیث و ناپاک پرهیز کرده و آن را بر نمی‌تابند.
بنابراین می‌توان گفت که ایمان یکی از اصلی‌ترین و بنیادی‌ترین عوامل دستیابی انسان به رزق پاک و خاص می‌باشد. خداوند در آیات 25 و 212 سوره بقره و نیز 2 و 4 و 74 سوره انفال و آیاتی دیگر، ایمان را زمینه برخورداری از رزق الهی برمی‌شمارد. از آنجا که همه موجودات از ابلیس کافر تا خاتم‌النبیین محمد مصطفی(ص) از رزق عام خداوندی برخوردار هستند بی‌گمان مراد از رزق در این آیات رزق خاص می‌باشد. از این رو در برخی از آیات چون 11 سوره طلاق از احسان روزی و در آیه 50 سوره حج و 4 سوره سبا از رزق کریم سخن به میان آمده است.
پس می‌توان گفت، ایمان از شرایط اصلی و اساسی بهره‌مندی شخص از روزی‌های خاص و کریمانه الهی است که در بسیاری از موارد نیز بی‌حساب و بی‌پایان می‌باشد. (غافر آیه 40) انسان‌های مومن، انسان‌هایی هستند که از زشتی‌ها و پلشتی‌ها پرهیز می‌کنند و هیچ‌گونه تمایل باطنی و ظاهری به پلیدی‌های عقلانی و شرعی ندارند. از این رو خداوند رعایت تقوای الهی را زمینه برخورداری از رزق خاص معرفی می‌کند و برکسب آن تاکید می‌ورزد. (بقره آیه 212 و مائده آیه 58 و یونس آیه 31 و طلاق آیه 2 و 3) ایمان بی‌عمل صالح معنا و مفهوم ندارد و اگر کسی در باطن گرایش به خدا و خواسته‌های او داشته باشد، آن را در عمل‌های نیک نشان می‌دهد که مورد رضایت و خشنودی اوست، لذا در آیاتی چون 25 سوره بقره و 60 و 62 سوره مریم و 50 سوره حج، اجرای عمل صالح و انجام آن را زمینه‌ساز برخورداری از روزی‌های خاص و بی‌حساب و جاودانه الهی معرفی می‌کند و مردمان را به انجام آن سفارش می‌کند.
در حقیقت اطاعت خاضعانه و خاشعانه در برابر خداوند و فرمان‌های او بیانگر ایمان و نشانه عملی از آن می‌باشد (احزاب آیات 30 و 31) و انسان تنها این گونه است که می‌تواند باور خود را به نمایش بگذارد.
بنابراین عبادت (آل‌عمران آیه 37) و توبه و بازگشت به سوی خدا (مریم آیات 60 و 62) و انفاق از روزی‌های خدادادی (انفال آیات 3 و 4) و پرداخت زکات و دیگر حقوق و تکالیف مالی (نور آیات 37 و 38) و جهاد در راه خدا و دفع دشمنان دین و پیروان آن (انفال آیه 74) و پناه دادن به مهاجران و مومنان آواره از وطن (همان) و شهادت در راه خدا در هنگام جهاد (آل‌عمران آیه 169 و حج آیه 58) و هجرت در راه خدا برای رهایی از ظلم و کفر (انفال آیه 74 و حج آیه 58) و یاری دین خدا به هر شکل (همان) و یاد خدا در همه حال (نور آیات 37 و 38) برپاداشتن نماز (انفال آیات 3 و 4 و نور آیات 37 و 38) و در یک کلمه اخلاص در راه خدا (صافات آیات 40 و 41) و عمل صالح، چیزی جز همان ایمان واقعی نیست که عامل جذب و جلب روزی‌های بی‌حساب و خاص خداوند می‌باشد.
می‌توان این نتیجه منطقی را در پایان گرفت که اگر انسان خواهان روزی‌های خاص و عطایای ویژه الهی به شکل بی‌پایان و با کیفیت است می‌بایست تنها همان راهی را در پیش گیرد که خشنودی خدا در آن است.
به سخن دیگر، حتی اگر کسی دنیا بخواهد می‌بایست از راه ایمان برود، زیرا هر راه دیگر نمی‌تواند موجب امنیت خاطر وی و دستیابی به آسایش و آرامش دنیوی شود. انسان اگر بخواهد به آسایش و آرامش واقعی و خوشبختی دائمی دست یابد بهتر آن است که به ایمان و عمل صالح به عنوان عناصر اصلی تحقق بخشی به این مهم توجه کند. بی‌گمان ایمان و عمل صالح که به دو شکل عبادیات محض و خدمت به خلق انجام می‌گیرد، تنها راه رسیدن به خوشبختی و آسایش دائمی و آرامش ابدی است.
خداوند در آیاتی چون 34 و 35 سوره حج و 40 تا 42 سوره صافات به رزق‌های بسیار خاص برای مخلصین و مخبتین اشاره می‌کند تا این مفهوم را القا کند که روزی‌های الهی بی‌شمار، بی‌نهایت، متنوع، جاودانه و باتوجه به ذائقه و میل و اراده بشری است.
البته چنانکه گفته شد رزق الهی اختصاص به مادیات ندارد بلکه روزی الهی معنوی و مادی می‌باشد از این رو در آیه 82 سوره واقعه به این مطلب اشاره می‌کند که مشرکان و کافران رزق معنوی قرآن را انکار می‌کنند. (المیزان، علامه طباطبایی، ج 19 و 20 ص 138)
انسان‌های مومن هرچند که در بهشت از روزی‌های مادی بهره‌مند می‌باشند ولی آنچه به آنان لذت کمالی می‌بخشد بهره‌مندی از روزی معنوی است که از آن به رضوان الهی اکبر یاد شده است. به این معنا که روزی معنوی برای انسان‌های کامل بسیار لذت‌بخش‌تر از روزی‌های مادی است. این افراد از روزی‌های معنوی لذت بسیار می‌برند. این روزی‌های خاص تنها از آن کسانی است که در مراتب عالی کمال و قرب الهی قرار دارند.