«لتسئلن عما کنتم تعملون» (مسلما در برابر آنچه می‌کنید مسئول هستید.) نحل 93
در همه ادیان الهی، مسئولیت در برابر خداوند مورد توجه قرار دارد. اخلاق کار، در نگرش دینی، کار را نوعی خدمت به آفریدگار می‌داند، زیرا کار، جامعه بهتری را پدید می‌آورد که به تحقق برنامه الهی کمک می‌کند و این همان مسئولیت در برابر خداوند است. در فرهنگ اسلامی، احساس مسئولیت ریشه در مسئولیت‌پذیری در برابر پروردگار دارد. از همین رو در جامعه اسلامی با فزونی یافتن احساس تعهد بنده در برابر پروردگار، تعهد انجام مسئولیت‌های کاری و اجتماعی نیز فزونی می‌یابد.                             
برخی ناخودآگاه چنین تعهدی را بروز می‌دهند و برخی دیگر نیز معتقدند همزمان با انجام عبادات، کار نیز نوعی عبادت محسوب می‌شود. بنابراین چه به طور خودآگاه و چه به طور ناخودآگاه علاوه‌بر ادای مسئولیت در برابر خداوند، دعای خیر مردم نیز توشه این افراد می‌شود.
اصطلاح وجدان کاری در سال‌های اخیر به فرهنگ اداری کشور وارد شده و مکرر مورد استفاده مقامات و مسئولان قرار گرفته است و این کار ادامه دارد؛ ولی متأسفانه تا به حال گام‌های اساسی در جهت شناسایی و اعمال حاکمیت وجدان کاری در جامعه برداشته نشده است. وجدان کاری را می‌توان رضایت قلبی و التزام عملی نسبت به وظایف تعیین شده برای انسان تعریف کرد، با این شرط که بدون هرگونه سیستم نظارتی، شخص وظایف خود را به بهترین نحو ممکن به انجام رساند. برخی از عوامل مؤثر در تقویت وجدان کاری عبارتند از: تأمین اقتصادی نیروی کار، آموزش مستمر تخصصی و عقیدتی، وضع قوانین مؤثر، توجه به انگیزه‌ها، و تقویت ایمان و تقوا.
با فکرتان محل کار را ترک نکنید!
خیلی‌ها گمان می‌کنند وقتی صحبت از وجدان کاری به میان می‌آید منظور بیشتر کار کردن است. در حالی که وجدان کاری درست کار کردن است. با بیان معنای درست کار کردن شاید این سؤال پیش بیاید که درست کار کردن مگر چیزی جز انجام همان امور روزمره کاری است؟                 
خیلی وقت‌ها ممکن است درست کار کردن ما را حتی عدم پاسخگویی به یک سؤال خدشه‌دار کند. مهم نیست که مدیرعامل باشیم یا کارمند یا نیروی خدماتی یا راننده وسایل حمل‌ونقل عمومی؛ با این حال ممکن است در طول روز پیش بیاید که مراجعین ما سؤالاتی در حوزه‌ای که با آنها ارتباط داریم بپرسند؛ اینجاست که به معنای درست کار کردن بیشتر می‌توان پی برد. پیش آمده که آن لحظه بسیاری از ما پاسخ سؤالی را که می‌دانستیم به هر دلیلی ندادیم. همان جاست که وجدان کاری زیر سؤال می‌رود. مثالی که مطرح شد شاید نمود قابل لمسی برای وجدان کاری است. موارد بسیاری هستند که شاید اصلا فکرش را هم نکنیم، اما به سادگی تعهد و مسئولیت‌پذیری ما را زیرسؤال می‌برند.                  
 وقتی که سرکار هستید به چه چیزهایی فکر می‌کنید؟ چند دقیقه یا حتی ساعت حین کارتان را به مسائل خانه، خانواده و... فکر می‌کنید؟ جالب است که این فکر کردن را هیچ کس نمی‌بیند و شما می‌توانید تمام 8 ساعت کاریتان را با ذهنتان بیرون از محل کارتان باشید و از نظر تعهد و مسئولیت‌پذیری در کار آن ساعات واقعا شما بیرون از محل کارتان هستید. البته گاهی این ترک محل کار به وسیله افکار اثرات بیرونی و حتی گاه جبران ناپذیری هم دارد که ممکن است علاوه‌بر افکارتان، خودتان هم از محل کارتان برای همیشه بیرون فرستاده شوید. شما چند ساعت از روز با فکرتان محل کار را ترک می‌کنید؟
رضای خدا باید سرلوحه کار باشد
افرادی که خداوند را ناظر بر اعمال خود می‌دانند، نه تنها خود را در برابر خدا که در برابر مردم نیز مسئول می‌دانند. همه توان و امکانات خود را بسیج کرده تا به واسطه خدمتگزاری به مردم، جلب رضایت و خشنودی پروردگار را مد نظر قرار دهند.
پای گفت‌و‌گو با دست اندر کاران خدمت به مردم می‌نشینیم که از زبان و نگاه خودِ مردم همواره به عنوان متعهد ترین‌ها از آنها یاد می‌شود و دعای خیر خلق را با خود همراه دارند.            
مسئول یکی از کارمندان دولتی در گفت‌و‌گو با گزارشگر روزنامه کیهان درباره افزایش وجدان کاری در ماه مهمانی خدا می‌گوید: «ما که در جایگاه خدمت به مردم هستیم همیشه دوست داریم که کار مراجعین را به درستی انجام دهیم و در جامعه اسلامی علاوه‌بر این احساس، علاقه به کسب معنویات و توشه اُخروی نیز افزوده می‌شود.»
با وی درباره اینکه چگونه می‌توان این احساس را در تمام سال جاری کرد و این تعهد مضاعف را در تمام سال شاهد باشیم گفت‌و‌گو می‌کنیم، وی توضیح می‌دهد: «اگر همکاران ما این نکته را در نظر داشته باشند که در تمام سال نیمی از کار را برای خودشان و تنها نیمی از آن را برای رضایت خلق و در نهایت خالق انجام دهند ما همیشه شاهد چنین تعهدی خواهیم بود.»
این مسئول همچنین در ادامه می‌افزاید: «این نکته هم نباید فراموش شود که اگر مردم چهره و عملی متفاوت از ما ببینند قطعا شک خواهند کرد و شاید بتوان گفت با ریا مواجه می‌شوند. این در حالی است که با در نظر گرفتن رضای خدا می‌توان در تمام طول سال یکسان با وجدان کاری عمل کرد.»
وی معتقد است در کار یکی از با ارزش‌ترین چیزهایی که انسان می‌تواند آن را به دست آورد دعای خیر مردم و فاتحه‌ای برای اموات است.
 وی در ادامه می‌گوید: «به عقیده من یکی از مهم‌ترین عواملی که باعث وجدان کاری و عدم کم فروشی در کار می‌شود آن است که گذشته مان و اینکه چگونه به جایگاه فعلی رسیده ایم را هرگز فراموش نکنیم.»                                     
یک کارمند دیگر دولتی نیز در گفت‌و‌گو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید:« توجه دادن به قیامت، ایجاد باور به عبادت بودن کار، توجه دادن به حرمت اسراف و تبذیر، توجه دادن به حرمت اتلاف وقت، وجوب وفای به عهد، ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در برابر وظایف خود، ایجاد حس قانون‌گرایی، استفاده از تنبیه و تشویق مناسب، تامین مناسب نیازهای مادی کارکنان و توجه ویژه به رفع مشکلات ارباب رجوع از انگیزه‌های تقویت‌کننده وجدان کاری است. به نظر می‌رسد در این زمینه، رسانه‌ی ملی و دستگاه‌های فرهنگی بیش از دیگران نقش دارند. نقشی که شاید تاکنون تا حد زیادی مغفول مانده است.»
عدم تکریم ارباب رجوع
 یک ضعف فرهنگی
توجه به مفهوم وجدان كاری در سازمان‌ها، توجه به اخلاق و روابط انسانی است؛ زیرا اخلاق، تعهد ایجاد می‌كند و باعث می‌شود، افراد نسبت به وظایف و رفتار شغلی خود به بهترین شکل و بدون وجود عامل کنترل خارجی حساس باشند. وقتی پای گفت‌و‌گو با مردم می‌نشینیم همواره یکی از دلایل رضایتشان از کار یک اداره، سازمان و... را نحوه برخورد کارکنان آن مجموعه با مردم می‌دانند. از این رو تکریم ارباب رجوع یکی از وجوه وجدان کاری است.
یکی از مراجعین به یک اداره که خود را محمدی معرفی می‌کند در گفت‌و‌گو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «حدود یک ساعت است که برای انجام کارم منتظرم. در این فاصله شاهد آن بوده ام که کارمندان بی‌آنکه کاری داشته باشند، مشغول استراحت و بگو و بخند بودند و برای صرف نهار رفتند!»
 آنچه که باعث ناراحتی و شکایت این آقا و بسیاری از مراجعین و مشتریان شده عدم احترام کارمندان به زمان و حضور ارباب رجوع است.
 علل متعددی را برای این معضل فرهنگی می‌توان برشمرد. نظام سیاسی پادشاهی در قدیم و جایگاه نداشتن مردم یکی از این دلایل است. در این نظام به مردم اهمیت داده نمی‌شد و از آنها در اداره امور استفاده نمی‌شد و مردم فرصت عرض اندام نداشتند. فرهنگ خوشگذرانی و تلف‌کردن وقت نیز سبب شده تلاش کافی در انجام‌دادن کارها نداشته باشند. استفاده از عمر و وقت برای بعضی‌ها جایگاهی ندارد. چنین انگاره‌ای موجب شده تا برخی اکثر اوقات خود را به اعمالی مانند گفت وگو در مورد اتفاقاتی که برای او در گذشته رخ داده، تعریف طنزها و جوک‌ها و یا حتی بحث‌های بی‌مورد سیاسی و اقتصادی بگذارنند.
سودابه محمدزاده یک کارشناس ارزیاب کنترل کیفیت استاندارد کالا و خدمات در یک شرکت خصوصی برایمان می‌گوید: «عدم تناسب شغل با تخصص از دیگر معضلات است. در کشور ما به دلیل وجود نیروی آماده به کار از طرفی و کمبود شغل از طرفی دیگر موجب شده تا نیروی جوان جویای کار به مجرّد آنکه با یک فرصت شغلی مواجه می‌شود از ترس آنکه ممکن است شغل دیگری پیدا نکند، آن را می‌پذیرد. بدین ترتیب شاهد آن هستیم که بسیاری از افراد در مشاغلی مشغول به کار هستند که یا در آن زمینه از تخصص کافی برخوردار نبوده و یا تجربه لازم برای آن کار را ندارند.»
وی ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین مشکلات موجود در پایین بودن ساعت کار مفید در ایران، عدم نظارت کافی، دقیق و مستمر است. در کمتر دستگاه اداری در ایران، ما شاهد نظارت بر اعمال و افعال افراد هستیم. نه مدیران جزء به اقدامات کارمندان خود نظارت مستمر دارند و نه مدیران کل به مدیران جزء. «ارزشیابی» نیروها که یکی از موضوعات مهم در هر سیستم پویایی محسوب می‌شود در ادارات دولتی کشور یا وجود ندارد و یا کمرنگ است. به همین دلیل تفاوت چندانی میان افراد و نیروهای خوب، بد و متوسط سازمان‌ها و نهادهای بوروکراتیک وجود ندارد. بالا بودن میزان تعطیلات در ایران و پایین بودن سطح درآمد را نیز می‌توان از دیگر علل این ضعف وجدان کاری برشمرد.»
لزوم تربیت نسلی با وجدان کاری
در این میان، آنچه نیروی انسانی را با ارزش‌ترین سرمایه می‌کند، تخصص و دانش و در کنار آن تعهد و وجدان کاری است که باعث می‌شود کار مفیدی در جامعه صورت گیرد.
مجید سعیدی یک کار آفرین می‌گوید: «برای ریشه‌ کن کردن بیکاری و گسترش‌اشتغال‌ زایی در جامعه، باید نسلی را تربیت کنیم که با کار اُنس بگیرد. رقابت میان کشورهای جهان روز به روز سخت‌تر می‌شود و نسل آینده باید در میان این رقابت شدید زندگی کند و اگر سخت‌ کوشی را نپذیرد، مجبور است دنباله‌ رو دیگر جوامع شود و از فرهنگ آنان تبعیت کند.»
وی درباره چگونگی نهادینه کردن فرهنگ کار و تقویت وجدان کاری توضیح می‌دهد: «به طور مسلم، نهادینه شدن فرهنگ کار را باید از خانواده‌، مدرسه و جامعه آغاز کرد. متأسفانه باید گفت کم‌ کاری، عافیت‌ طلبی و بی‌ توجهی به وجدان کاری ریشه در خانواده و سپس مدرسه دارد و کودکان، نوجوانان و جوانان با الگوبرداری از رفتارهای والدین و سپس معلمان و استادان خود با فرار از مسئولیت و کار بیشتر آشنا می‌شوند. بدون شک اقتصاد ما، که دارد دوران گذار سرنوشت‌سازی را طی می‌کند، به تلاش و فعالیت مؤثر و همه‌جانبه نیازمند است.»