اهمیت و جایگاه شب قدر(۲)(پرسش و پاسخ)
پرسش:
شب قدر یا لیلهًْ القدر چیست و چه وجوه تمایزی نسبت به شبهای قدر دیگر سال دارد؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سوال به مباحثی همچون: وجه تسمیه قدر، اهمیت شب قدر، نزول قرآن و تقدیر امور پ‍رداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
آمرزش گناهان
بنابر منابع اسلامی، شب قدر شب ویژه رحمت الهی و آمرزش گناهان است و شیطان در این شب به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مومنان باز می‌شوند. از پیامبر(ص) روایت شده است: هر کس شب قدر را احیا کند و مومن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود. (تفسیر منهج‌الصادقین، ج10، ص 308)
نزول فرشتگان
بر اساس آیات سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند. امام باقر(ع) می‌فرماید: در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم. در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.
زمان خاص
در مورد اینکه شب قدر کدام یک از شبهای سال است، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.
دیدگاه شیعه
مفسران شیعه با استناد به ظاهر آيات سوره قدر معتقدند شب قدر اختصاص به شب نزول قرآن در عصر پیامبر (ص) ندارد، بلکه هر سال تکرار می‌شود. روایات بسیاری نیز که به عقیده برخی در حد تواتر است، این مطلب را تایید می‌کند. با این حال، زمان دقیق شب قدر معلوم نیست و در آیات و روایات، تصریحی به اینکه شب قدر کدام یک از شبهای سال است، وجود ندارد. ولی در روایات بسیاری تاکید می‌کند که شب قدر در ماه رمضان واقع شده است. (مجمع‌البیان، ج 10، ص 786)
در روایات شیعه بر احیا گرفتن سه شب 19، 21 و 23 ماه رمضان تاکید بیشتری شده و از میان این سه شب نیز اهتمام به شب بیست و سوم بیش از بقیه شب‌هاست. بنابر روایتی دیگر، شب نوزدهم تقدیرها نوشته می‌شود و در شب بیست ویکم، ابرام (قطعی) می‌گردد در شب بیست و سوم امضای نهایی اتفاق می‌افتد. (اصول کافی، ج 2، ص 772) شب 27 رمضان و شب نیمه‌شعبان هم دو احتمال دیگر برای شب قدر است. (تفسیر منهج‌الصادقین، ج4، ص 274)
دیدگاه اهل سنت
بیشتر اهل سنت به استناد حدیثی نبوی معتقدند شب قدر یکی از ده شب آخر ماه رمضان است و احتمال شب قدربودن 27 رمضان، بیشتر از بقیه شب‌هاست. بر این اساس، اهل سنت در این شب به دعا و شب‌زنده‌داری می‌پردازند. برخی از اهل سنت نیز معتقدند شب قدر تنها در زمان زندگی حضرت محمد (ص) هر ساله تکرار می‌شد، اما پس از آن دیگر شب قدری نیست. به گفته برخی دیگر، شب قدر یک شب مشخص در سال نیست و در هر سال شب نامعلوم است. این عده معتقدند شب قدر،در سال بعثت، در ماه رمضان بوده ولی در سال‌های دیگر ممکن است در ماه‌های دیگر باشد. (شرح‌الازهار، ابن الفتاح، ج 1، ص57)
تفاوت افق‌‌ها و تعیین شب قدر
فقط یکی از شبهای هر سال، شب قدر است. اما مختلف بودن افق کشورها (مانند افق ایران و عربستان) باعث می‌شود که زمان آغاز ماه رمضان در مناطق مختلف، فرق داشته باشد و به تبع آن، زمان شبهای 19، 21 و 23 ماه رمضان نیز مختلف باشد. فقها درباره این تعارض می‌گویند تفاوت افق کشورها دلیل بر تعدد شب قدر نیست و مردم هر یک از مناطق جهان باید شب قدر و سایر زمان‌های مقدس مانند عید فطر یا عید قربان را طبق افق خودشان تعیین کنند. براساس دیدگاه آیت‌الله مکارم، شب، همان سایه نیمی از کره زمین بر نیمه دیگر آن است و این سایه همراه گردش زمین در حرکت بوده و یک دوره کامل آن، 24 ساعت طول می‌کشد. بنابراین ممکن است شب قدر، یک دور کامل از حرکت وضعی زمین به دور خویش باشد؛ یعنی مدت 24 ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می‌دهد. پس شب قدر از یک منطقه شروع می‌شود و تا 24 ساعت ادامه دارد و همه کره زمین شب قدر را درک می‌کنند. (تفسیر نمونه، ج )
سیره معصومان (ع)
در حدیثی از امام علی(ع) آمده است که پیامبر(ص) در دهه سوم ماه رمضان، رختخوابش را جمع می‌کرد و برای اعتکاف به مسجد می‌رفت و با وجود آنکه مسجد مدینه سسقف نداشت، حتی در زمان بارندگی نیز مسجد را ترک نمی‌کرد. (بحارالانوار ج 95، ص 145) همچنین نقل شده است که پیامبر (ص) در شبهای قدر بیدار بود و به صورت افراد خواب‌آلود نیز آب می‌پاشید. (همان، ج 97، ص9)
روش فاطمه (س) این بود که شب قدر را تا صبح به عبادت می‌پرداخت و فرزندان و خانواده خود را نیز به بیدار ماندن و عبادت وادار می‌کرد و مشکل خواب آنها را با کمتر غذا خوردن و خوابیدن در روز برطرف می‌نمود. معصومان (ع) درشب‌های قدر، حضور در مسجد و شب‌زنده‌داری را ترک نمی‌کردند؛ براساس روایتی، امام صادق(ع) در یکی از شبهای قدر به شدت مریض بود، با این حال از اطرافیانش خواست او را به مسجد ببرند تا در آنجا عبادت کند. (همان، ص 4)
شب قدر یا لیلهًْ القدر چیست و چه وجوه تمایزی نسبت به شبهای قدر دیگر سال دارد؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سوال به مباحثی همچون: وجه تسمیه قدر، اهمیت شب قدر، نزول قرآن و تقدیر امور پ‍رداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
آمرزش گناهان
بنابر منابع اسلامی، شب قدر شب ویژه رحمت الهی و آمرزش گناهان است و شیطان در این شب به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مومنان باز می‌شوند. از پیامبر(ص) روایت شده است: هر کس شب قدر را احیا کند و مومن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود. (تفسیر منهج‌الصادقین، ج10، ص 308)
نزول فرشتگان
بر اساس آیات سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند. امام باقر(ع) می‌فرماید: در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم. در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.
زمان خاص
در مورد اینکه شب قدر کدام یک از شبهای سال است، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.
دیدگاه شیعه
مفسران شیعه با استناد به ظاهر آيات سوره قدر معتقدند شب قدر اختصاص به شب نزول قرآن در عصر پیامبر (ص) ندارد، بلکه هر سال تکرار می‌شود. روایات بسیاری نیز که به عقیده برخی در حد تواتر است، این مطلب را تایید می‌کند. با این حال، زمان دقیق شب قدر معلوم نیست و در آیات و روایات، تصریحی به اینکه شب قدر کدام یک از شبهای سال است، وجود ندارد. ولی در روایات بسیاری تاکید می‌کند که شب قدر در ماه رمضان واقع شده است. (مجمع‌البیان، ج 10، ص 786)
در روایات شیعه بر احیا گرفتن سه شب 19، 21 و 23 ماه رمضان تاکید بیشتری شده و از میان این سه شب نیز اهتمام به شب بیست و سوم بیش از بقیه شب‌هاست. بنابر روایتی دیگر، شب نوزدهم تقدیرها نوشته می‌شود و در شب بیست ویکم، ابرام (قطعی) می‌گردد در شب بیست و سوم امضای نهایی اتفاق می‌افتد. (اصول کافی، ج 2، ص 772) شب 27 رمضان و شب نیمه‌شعبان هم دو احتمال دیگر برای شب قدر است. (تفسیر منهج‌الصادقین، ج4، ص 274)
دیدگاه اهل سنت
بیشتر اهل سنت به استناد حدیثی نبوی معتقدند شب قدر یکی از ده شب آخر ماه رمضان است و احتمال شب قدربودن 27 رمضان، بیشتر از بقیه شب‌هاست. بر این اساس، اهل سنت در این شب به دعا و شب‌زنده‌داری می‌پردازند. برخی از اهل سنت نیز معتقدند شب قدر تنها در زمان زندگی حضرت محمد (ص) هر ساله تکرار می‌شد، اما پس از آن دیگر شب قدری نیست. به گفته برخی دیگر، شب قدر یک شب مشخص در سال نیست و در هر سال شب نامعلوم است. این عده معتقدند شب قدر،در سال بعثت، در ماه رمضان بوده ولی در سال‌های دیگر ممکن است در ماه‌های دیگر باشد. (شرح‌الازهار، ابن الفتاح، ج 1، ص57)
تفاوت افق‌‌ها و تعیین شب قدر
فقط یکی از شبهای هر سال، شب قدر است. اما مختلف بودن افق کشورها (مانند افق ایران و عربستان) باعث می‌شود که زمان آغاز ماه رمضان در مناطق مختلف، فرق داشته باشد و به تبع آن، زمان شبهای 19، 21 و 23 ماه رمضان نیز مختلف باشد. فقها درباره این تعارض می‌گویند تفاوت افق کشورها دلیل بر تعدد شب قدر نیست و مردم هر یک از مناطق جهان باید شب قدر و سایر زمان‌های مقدس مانند عید فطر یا عید قربان را طبق افق خودشان تعیین کنند. براساس دیدگاه آیت‌الله مکارم، شب، همان سایه نیمی از کره زمین بر نیمه دیگر آن است و این سایه همراه گردش زمین در حرکت بوده و یک دوره کامل آن، 24 ساعت طول می‌کشد. بنابراین ممکن است شب قدر، یک دور کامل از حرکت وضعی زمین به دور خویش باشد؛ یعنی مدت 24 ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می‌دهد. پس شب قدر از یک منطقه شروع می‌شود و تا 24 ساعت ادامه دارد و همه کره زمین شب قدر را درک می‌کنند. (تفسیر نمونه، ج )
سیره معصومان (ع)
در حدیثی از امام علی(ع) آمده است که پیامبر(ص) در دهه سوم ماه رمضان، رختخوابش را جمع می‌کرد و برای اعتکاف به مسجد می‌رفت و با وجود آنکه مسجد مدینه سسقف نداشت، حتی در زمان بارندگی نیز مسجد را ترک نمی‌کرد. (بحارالانوار ج 95، ص 145) همچنین نقل شده است که پیامبر (ص) در شبهای قدر بیدار بود و به صورت افراد خواب‌آلود نیز آب می‌پاشید. (همان، ج 97، ص9)
روش فاطمه (س) این بود که شب قدر را تا صبح به عبادت می‌پرداخت و فرزندان و خانواده خود را نیز به بیدار ماندن و عبادت وادار می‌کرد و مشکل خواب آنها را با کمتر غذا خوردن و خوابیدن در روز برطرف می‌نمود. معصومان (ع) درشب‌های قدر، حضور در مسجد و شب‌زنده‌داری را ترک نمی‌کردند؛ براساس روایتی، امام صادق(ع) در یکی از شبهای قدر به شدت مریض بود، با این حال از اطرافیانش خواست او را به مسجد ببرند تا در آنجا عبادت کند. (همان، ص 4)