اما آیا آمار کتاب خوانی در ایران آنچنان که دائم در این‌گونه برنامه‌ها اعلام می‌شود بسیار پایین است؟ اصلا این آمارها بر مبنای چه روش‌هایی تهیه و تولید می‌شود؟ تناقض و تفاوت میزان زمان مطالعه برای هر فرد ایرانی در آمارهای گوناگون از کجا ناشی می‌شود؟ و سوالات متعددی از این دست که تردیدی جدی برای قبول صحت آمارهای ارائه شده در مورد کمی میزان ساعت مطالعه ایرانیان در روز ایجاد می‌کند.
در این مطلب سعی شده به شکل مختصر به نکاتی کمتر مطرح شده در مورد کتاب‌خوانی در ایران پرداخته شود.

نکته اول: تفاوت معنای مطالعه و کتاب‌خوانی
قطعا اولین مسئله در بررسی میزان کتاب‌خوانی روزانه ایرانیان، در نظر گرفتن تفاوت تعریف مطالعه و کتاب خواندن است.
«مطالعه» در فرهنگ لغت معین به معنای نگریستن به هر چیز برای واقف شدن به آن و تأمل و تفکر و اندیشه در آن تعریف شده است. یعنی قرائتی را می‌توان مطالعه ناامید که در آن عنصر تعقل، تدبر و تفکر اصل باشد و فرد را به معرفتی تازه رهنمون کند.
بر مبنای این تعریف بسیار طبیعی خواهد بود که میزان مطالعه را نه تنها در ایران که حتی در کتاب‌خوان‌ترین کشورهای جهان هم کم بدانیم.
اما «کتاب خواندن» به معنای قرائت هر اثر مکتوب، تعریف گسترده‌ای دارد که می‌توان از خواندن کتاب‌های عقیدتی، فلسفی، تاریخی و... تا خواندن رمان‌های زرد، مقالات بی‌پشتوانه علمی، مطالب فکاهی و غیره در فضای مجازی را هم جزء آن محسوب کرد.
بر این اساس پرسش اصلی می‌تواند این باشد که آیا در آمارگیری‌هایی که تاکنون انجام شده به تفکیک مطالعه و خواندن کتاب توجه شده است یا نه؟ واقعا گنجاندن پرسش‌هایی برای فهم نسبی تفکیک میزان مطالعه و کتاب خوانی مردم ایران در این آمارگیری‌ها اینقدر سخت است که تا به امروز هیچ آمار تفکیکی در این زمینه ارائه نشده است؟
و اینکه باید در نظر داشت که افراد با فراوان کتاب خواندن راحت‌تر میتوانند به مرحله اهل مطالعه بودن، وارد شوند. یعنی با زیاد کتاب، مقاله و مطلب خواندن، قوه تعقل و تفکر آدمی قاعدتا فعال خواهد شد.
نکته دوم: کدام کتاب‌خوانی‌ها را حذف می‌کنند؟
اینکه وزارت ارشاد یا نهاد کتابخانه‌ها در تعیین «سرانه مطالعه» -کتاب‌خوانی- چه شاخص‌هایی را مدّنظر قرار می‌دهند، نکته بسیار مهمی است که صحت یا عدم صحت آمارهای ارائه شده را مشخص می‌کند.
متاسفانه در دهه‌های گذشته مطالعه نشریات و روزنامه‌ها و حتی قرائت ادعیه و قرآن جزء شاخص‌های تعیین سرانه مطالعه قرار نداشت. اما خوشبختانه در پایان دهه هشتاد شمسی تغییراتی در تعیین شاخص‌های سرانه مطالعه ایجاد شد. به طوری که در حال حاضر بنا بر اعلام پژوهشگران حوزه کتاب و کتابخوانی چند مرکز پژوهشی همچون «سازمان فرهنگ، هنر و ارتباطات اسلامی»، «پایگاه پژوهش خبری معاونت سیاسی صداوسیما» و... شاخص‌های تعیین «سرانه مطالعه» را این‌گونه معرفی کرده‌اند: مطالعات غیردرسی، مطالعه در فضای مجازی، مطالعه رسانه و نشریات و مطالعه ادیان و قران.
همچنین در این شاخص‌گذاری مطالعه انواع منابع چاپی - بازدید از وبگاه اطلاعاتی- بازدید از وبگاه خبری - کتاب خوانی گروهی- رجوع موردی به لغت‌نامه‌ها یا منابع مرجع – کتاب‌های الکترونیکی فایل‌های اینترنتی و تلفن همراه - گوش دادن و تماشای برنامه‌های مستند به عنوان مولفه‌های محاسبه سرانه مطالعه معرفی شده است.(1)
حالا با احتساب همین شاخص‌گذاری جدید برای تعیین میزان سرانه مطالعه در ایران می‌توان باور کرد که ایرانیان در روز تنها دو دقیقه کتاب‌خوانی دارند؟. حتی باور کردن اینکه براساس این شاخص‌ها ایرانیان تنها دو دقیقه در روز «مطالعه» هم داشته باشند بسیار سخت است چه برسد به کتاب‌خوانی!.
گرچه باید پرسیده شود چرا مطالعات درسی که بخشی از آنها قطعا به ایجاد معرفت در انسان منجر می‌شود از آمارگیری‌ها حذف شده است؟
 نکته سوم: فروش بالای کتاب
گرچه جماعت روشنفکر همیشه با دیده تحقیر به استقبال مردم از نمایشگاه‌های کتاب سراسر کشور، نگریسته‌اند و با جملاتی چون:» فروشگاه کتاب نه نمایشگاه!»، «نمایشگاه کتاب مکانی برای تفریح! « و... گرایش مردم به کتاب و کتاب خوانی را به استهزاء گرفته‌اند؛ اما واقعیت ماجرا چیز دیگری است.
همه انتشاراتی‌ها و کارشناسانی که حضوری چندساله در نمایشگاه‌های کتاب داشته‌اند می‌دانند که در طی روزهای برپایی نمایشگاه کتاب در شهرهای مختلف و از جمله در نمایشگاه کتاب تهران، علاقمندان به کتاب و کتاب خوانی با حضور در غرفه‌ها به رصد تازه‌های نشر انتشاراتی‌ها می‌پردازند. با مدیران انتشاراتی و صاحبان قلم که در غرفه‌ها حضور پیدا می‌کنند گپ و گفت فرهنگی دارند. بازار نقد کتاب و اندیشه گرم است و البته علاقمندان کتاب در کنار این رویداد فرهنگی به اندازه وسع مالی‌شان کتاب هم می‌خرند.
گرچه آمار بالای فروش کتاب تنها به برگزاری نمایشگاه‌های کتاب ربطی ندارد. مثلا در طرح عیدانه کتاب سال 97؛ که در 793 کتابفروشی سطح کشور برگزار شد، کتابفروشی‌های عضو طرح توانستند بیش از ۴۸۰ هزار نسخه کتاب به مبلغ ۱۰ میلیارد و ۶۹۴ میلیون و ۵۰ هزار تومان به فروش برسانند.(2)
بر اساس آماری که خانه کتاب منتشر کرده است، عیدانه کتاب در نوروز 97 با مشارکت ۷۹۳ کتابفروشی از ۲۲ اسفند در کتابفروشی‌های عضو طرح در ۳۰ استان کشور آغاز و تا ۱۲ فروردین‌ سال ۹۷ ادامه داشت است.
در این طرح، استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان و قم بیشترین مشارکت را به لحاظ تعداد کتابفروشی‌ها از آن خود کرده‌اند و استان‌های فارس، کردستان و آذربایجان شرقی در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
همچنین کتابفروشی‌های ‌پردیس کتاب مشهد، شهر کتاب ساری، شهر کتاب مرکزی تهران، شهر کتاب اصفهان، کتاب فرازمند رشت، شهر کتاب رشت، شهر کتاب مشهد، کتاب رشد اهواز، انتشارات جنگل جاودانه رشت و نمایشگاه و فروشگاه کتاب محام اهواز در صدر پرفروش‌ترین کتابفروشی‌های طرح عیدانه کتاب بوده‌اند.
در ضمن تا به حال شنیده یا دیده‌اید که یک پژوهش علمی روی بازار پررونق خرید و فروش کتاب‌های دست دوم – به ویژه در شهرهای کوچک- انجام شده باشد؟ موضوعی که اگر به آن پرداخته شود بدون تردید نگرش جدیدی درباره علاقمندی مردم به کتاب خوانی در دیدگاه مدیران فرهنگی کشور ایجاد خواهد کرد.
نکته چهارم: ماجرای تجدید چاپ‌های متعدد کتابها...
به غیر از بالا بودن عناوین چاپ اول کتاب در ایران در هر سال، دائما این مسئله مطرح می‌شود که تیراژ کتاب در کشور پایین است. مطلبی که در درستی آن هیچ شکی نیست و علت آن هم عدم ثبات اقتصادی و مشکلات مالی انتشاراتی‌هاست. اما در کنار این قضیه باید به تجدید چاپ‌های متعدد انواع کتاب در هر سال هم توجه شود.
مثلا بنا بر اعلام رسمی خبرگزاری «ایبنا» -خبرگزاری کتاب ایران- 32 عنوان کتاب در طی 10 سال بیش از 30 بار تجدید چاپ شده‌اند.
براساس این اعلام رسمی، کفه ترازوی عناوین تجدید چاپی با 18 عنوان به سمت آثار داستانی سنگینی می‌کند. و نکته جالب در مورد این کتاب‌های داستانی این مطلب است که 10 داستان تالیفی از این 18عنوان به موضوع دفاع مقدس اختصاص داشته است. به عنوان نمونه کتاب «سلام بر ابراهیم» که نخستین‌بار در سال 1388 از سوی «پیام آزادی» به چاپ رسید تا سال 96، 47 بار تجدید‌چاپ شده است و در رتبه 17 جدول پرتکرار‌ترین‌ها قرار دارد.
همچنین مجموعه شعر «آن‌ها»ی فاضل نظری به‌عنوان تنها مجموعه شعر این جدول در جایگاه 41 جای گرفته است؛ مجموعه‌ای که در سال 1388 منتشر شده است و در ده سال گذشته بیش از 30 بار تجدید چاپ شده است. (3)  
دیگر اینکه باید توجه داشت شاید کتابهایی باشند که تجدید چاپشان در یک دهه گذشته به 30 بار نرسیده باشد اما تجدید چاپ هرچند سال یکبار آنها نشان از زنده بودن اثر و اقبال مردم به آنها دارد. مثلا رمان «فیلسوف نماها» نوشته حضرت آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی که از سال اول چاپ یعنی 1333.ش تا پیروزی انقلاب اسلامی 30 بار تجدید چاپ شد، هر چند سال یکبار در قم تجدید چاپ می‌شود و جوانان هنوز دوست دارند رمانی به قلم یکی از مراجع عظیم‌الشان بخوانند.
همچنین چاپ پنجاهم کتاب «عصر ظهور» علی الکورانی توسط یکی از سه انتشاراتی که در طول عمر انقلاب اسلامی آن را چاپ کرده‌اند نشان از اقبال مردم به کتاب‌هایی با موضوع مهدویت دارد.
از طرف دیگر کتاب‌های «سه قصه» ایرج طهماسب، یا چند کتاب ترجمه‌ای همچون «ملت عشق»،«من پیش از تو»، «بازگشت به کافه چرا»، «تاریخ عشق» و «هنر شفاف اندیشیدن» که از جمله کتاب‌های پرفروش در سال 95 بوده‌اند؛ (4) نشان می‌دهد این کتاب‌ها طیف وسیعی از مخاطبان را در بر می‌گیرند. یعنی می‌توان از عناوین پرفروش و بارها تجدید چاپ شده به این نتیجه رسید که اقشار گوناگون و مخاطبانی با سلیقه‌های متفاوت و گاه متضاد در طیف کتاب‌خوان‌های کشور قرار دارند.
نکته پنجم: غفلت از کتابخانه‌ها و امانت گیرندگان کتاب
نزدیک به 50 درصد کتابخانه‌های کل کشور در اختیار نهاد کتابخانه‌ها قرار دارد. اما به غیر از نهاد کتابخانه‌ها، شهرداری‌های شهرهای تهران، اصفهان، شیراز و تبریز، تعداد قابل توجهی کتابخانه در دهه‌های گذشته تاسیس کرده‌اند و خدمات خوبی به مراجعه کنندگان می‌دهند. به طوری که شهرداری تهران در کمتر از ده سال تعداد کتابخانه‌های خود را از ۸۰ به ۳۵۰ باب رسانیده است.(5)
البته در کنار این نوع کتابخانه‌ها باید به کتابخانه‌های بسیاری از مساجد، دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، مدارس و حتی کتابخانه‌های ادارات دولتی و گاهی کتابخانه‌های شخصی و خصوصی هم توجه داشت.
مثلا چه کسی می‌تواند خدمات کتابخانه شهید دکتر امیرتوکل کامبوزیا در زاهدان را که توسط این شهید عزیز در دهه 40 شمسی تاسیس شده و هم اکنون توسط دختر شهید اداره می‌شود، به زاهدانی‌ها انکار کند؟.
و یا تلاش افرادی همچون «عبدالحکیم بهاری» و جهاد بی‌وقفه‌اش برای کتاب‌خوان کردن دانش‌آموزان و صیادان منطقه چابهار در این گونه آمارها چه جایگاهی دارد؟
آقای بهاری فعال فرهنگی منطقه رمین شهرستان چابهار که شغلش بهورزی است و دستی بر قلم و نویسندگی دارد. او با تلاش خود و دوستانش یک کتابخانه کانکسی برای روستای خودش و یک کتابخانه مینی‌بوسی برای روستاهای اطراف ایجاد کرده که باعث شده منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کند به عنوان کتاب خوان‌ترین روستای کشور معرفی شود. (6)
حالا بر همین اساس آیا واقعا تحقیقی صحیح در مورد اعضای کتابخانه‌های مساجد و مدارس در روستاها و کتابهایی که توسط اعضای آنها به امانت گرفته می‌شود، وجود دارد؟
آیا اصلا کتاب خواندن اعضای کتابخانه عمومی یادمان دهلاویه ارتش جمهوری اسلامی که 300 عضو از سه روستای «طگطاگیه»، «دهلاویه صغیر» و «دهلاویه کبیر» در استان خوزستان دارد، در آمارهای مربوط به کتابخوانی در کشور جایگاهی دارد؟
مردمانی که علم و معرفت را در ثریا هم می‌جویند
آنچنانکه رسول ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اگر علم  در ثریا باشد مردانی از سرزمین فارس به آن دست خواهند یافت»(7) و از نکاتی که در بالا بیان شد، مشخص است مدام بیان کردن این مسئله که « آمار کتابخوانی در ایران پایین است و مردم کتاب نمی‌خوانند» مطلب کذبی است که پشتش مقاصد خاصی خوابیده!. مقاصدی چون تحقیر مردم ایران، ایجاد روحیه از خودبیگانگی و تضعیف روحیه آنها.
مقصدی که باید با روشنگری، جلوی آن را گرفت. زیرا ما مردمانی هستیم که به واقع اگر علم و ایمان در ستاره ثریا هم باشد به آن دست پیدا می‌کنیم.
  انوشه میرمرعشی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- پایگاه پژوهش خبری معاونت سیاسی صداوسیما، 12 آبان 1396.ش
2 -روزنامه فرهیختگان، مورخ 15 فروردین 1397.ش، شماره 2461، ص 4
3 -خبرگزاری ایبنا، 13 دی 1396.ش
4--http://rooziato.com/139681000/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%BE%D8%B1%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%D9%84-95/
5 - خبرگزاری لیزنا-خانه کتاب- مورخ شنبه 13 تیر 1394.ش
6- خبرگزاری فارس
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13970121000242
7- بحارالانوار، جلد 64، ص 175