پرسش:
مفهوم تکبر و آثار و پیامدهای آن در حیات فردی و اجتماعی انسان چیست و برای برطرف کردن آن چه راهکارهایی وجود دارد؟
پاسخ اجمالی
تکبر؛ یعنی اینکه آدمی خود را بالاتر از دیگران ببیند و معتقد شود که بر آنها برتری دارد و دیگری را کوچک شمارد. تکبر و خودبرتربینی؛ گاه انسان را در برابر خدا و پیامبران و فرستادگان الهی به تمرد و سرکشی می‌کشاند و گاه او را در میان همنوعان و بندگان خدا به برتری‌جویی وامی‌دارد.
مهم‌ترین اسباب کبر عبارتند از: «علم»، «عمل نیک»، «نسب»، «زیبایی»، «قوت و قدرت»، «مال» و «زیادی یاران، شاگردان و پیروان». نشانه‌های تکبر در چهره، در سخنان و در حرکات و اعمال، ظاهر می‌شود. ولی ظاهرا منحصر به این موارد نیست، بلکه امور دیگری نیز می‌تواند سبب تکبر گردد؛ مانند احساس حقارت و کوچکی؛ امام صادق(ع) فرمود: «هیچ انسانی تکبر یا گردنکشی نکرد مگر به سبب پستی و حقارتی که در نفس خویش احساس می‌کرد.»
تکبر آثار و پیامدهای بسیار مخربی در روح و جان و اعتقادات و افکار افراد و نیز در سطح جوامع انسانی دارد. در کتاب‌های اخلاقی درباره درمان تکبر، دو راه ارائه شده است: راه «علمی» و راه «عملی». افراد متکبر درباره خود بیندیشند که کیستند؟ و کجا می‌روند؟ و سرانجام کار آنها چه خواهد شد؟ و نیز درباره عظمت خداوند بیندیشند. سعی کنند کارهای متواضعان را انجام دهند تا فضیلت تواضع در اعماق وجود آنان ریشه بدواند. البته باید شرایط زمان و مکان و شخصیت اجتماعی را هم در نظر بگیرند.
پاسخ تفصیلی
«تکبر» در لغت؛ به معنای خودبرتربینی و بزرگی فروختن به دیگران است (لسان العرب، ابن منظور، ج 5، ص 129). در اصطلاح اخلاق؛ تکبر بدین معنا است که آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و معتقد شود که بر غیر، برتری و رجحان دارد و دیگری را کوچک شمارد. (جامع‌السعادات، نراقی، ج 1، ص 380) به دیگر سخن؛ اساس تکبر این است که انسان از اینکه خود را برتر از دیگری ببیند احساس آرامش کند. بنابراین، تکبر از سه عنصر تشکیل می‌شود؛ نخست اینکه برای خود مقامی قائل شود، دیگر اینکه برای دیگری نیز مقامی قائل شود و در مرحله سوم مقام خود را برتر از آنها ببیند و احساس خوشحالی و آرامش کند. از همین رو؛ تکبر با عجب تفاوت دارد، در عجب هیچ‌گونه مقایسه‌ای با دیگری نمی‌شود، بلکه انسان به خاطر علم یا ثروت یا قدرت و یا حتی عبادت، خود را بزرگ می‌بیند، هرچند فرضا کسی جز او در جهان نباشد، ولی در تکبر حتما خود را با دیگری مقایسه می‌کند و برتر از او می‌بیند.
 «کبر و تکبر»؛ گاه به آن حالت نفسانی که در بالا اشاره شد گفته می‌شود و گاه به عمل یا حرکتی که ناشی از آن است؛ مثلا چنان می‌نشیند یا راه می‌رود و یا سخن می‌گوید که نشان می‌دهد خود را برتر از همه اطرافیانش می‌بیند، این اعمال و حرکات را نیز تکبر می‌نامند.(همان)
نکوهش تکبر
در قرآن کریم می‌خوانیم: «به زودی کسانی را که در روی زمین به ناحق ادعای بزرگی می‌کنند، از [ایمان به] آیات خود، رویگردان خواهم ساخت» (اعراف- 146). «خداوند متکبران را دوست نمی‌دارد. (نحل-23) و «آنانی که بدون هیچ دلیلی با آیات الهی به مجادله برمی‌خیزند، در نتیجه نزد خدا و اهل ایمان سخت مورد غضب هستند و بدین‌گونه است که خداوند بر دل هر متکبر جباری مهر می‌زند. (غافر- 35)
پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: «هر کس به اندازه یک دانه خردل کبر در قلبش باشد وارد بهشت نمی‌شود و کسی که به اندازه یک دانه خردل ایمان در دلش باشد وارد آتش نمی‌شود.» (معانی‌الاخبار، شیخ صدوق، ص 241)
امام علی(ع) فرمود: «تکبر، زشت‌ترین خوی است». (غررالحکم و دررالکلم، ص 188) زیرا سبب خشم خدا و دشمنی خلق می‌گردد و اصلا نفعی بر آن مترتب نشود. (همان، ج2، ص 379)
ادامه دارد