محبوب‌های دنیا از نظر حضرت فاطمه(س)
علی جواهردهی
جایگاه دنیا از نظر قرآن
از نظر قرآن کریم، دنیا با اینکه «اسفل سافلین» در نظام هستی است(تین، آیه 5)؛ اما مهم‌ترین، بلکه تنها جایگاه سازنده انسان است. دنیا به عنوان برترین و مهم‌ترین ظرف سازندگی بشر مطرح است تا هر کسی به آن چیزی برسد که با اراده خویش می‌خواهد و دوست دارد.(غافر، آیه 3؛ انشقاق، آیه 6؛ فاطر، آیه 18؛ زخرف، آیه 14) انسان می‌تواند فراتر از فرشتگان در مقام معلم آنان قرار گیرد (بقره، آیات 30 تا 33) یا آنکه متاثّر از خواهش‌ها و هواهای نفسانی و وسوسه‌های شیطانی بر خلاف صراط مستقیم فطرت و شریعت (روم، آیه 30) حرکت کرده و از انسانیت احسن تقویم، به چارپایان (اعراف، آیه 179) یا پست‌تر در مرتبه گیاهان و هیزم خشک دوزخ (جن، آیه 15)، بلکه مرتبه جمادات چون زغال سنگ سوخت دوزخ سقوط کند. (انبیاء، آیه 98؛ بقره، آیه 24؛ تحریم، آیه 6؛ اعراف، آیه 179؛ فرقان، آیه 44)
پس از نظر قرآن، نظام دنیا به عنوان بخشی از نظام کل هستی، در بهترین و برترین حالت ممکن آفریده شده است و از همه کمالات و زیبایی‌ها برخوردار است؛ چنانکه دنیا بهترین و بلکه تنها جایی است که انسان در آن می‌تواند به کمالات بایسته و شایسته خویش دست یابد به شرط آنکه دنیا را مقدمه برای آخرت خویش بداند و عالم شهادت را جزیی کوچک از نظام کل غیبی بداند که در برابر آخرت و ابدیت و ظرفیت پذیری کمالات، هیچ یا اندک است. از این رو خدا در قرآن به انسان هشدار می‌دهد و می‌گوید: وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعٌ؛ زندگى دنيا در برابر آخرت جز بهره اى ناچيز نيست. (رعد، آیه 26) یا می‌فرماید: أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ؛ آيا به جاى آخرت به زندگى دنيا دل خوش كردهايد؟ متاع زندگى دنيا در برابر آخرت جز اندكى نيست. (توبه، آیه 38)
از منظر قرآنی، دنیا نسبت به ابدیت آخرت و کمالات و برتری‌های آن یا هیچ یا اندک است؛ زیرا دنیا هر اندازه بزرگ و تمام کهکشان‌ها را در بر گیرد، نسبت به ابدیت و جهان بی‌نهایت و بی‌کران اخروی هیچ است. از این زندگی دنیوی را نسبت به زندگی بی‌پایان و بی‌مرگ آخرت که تنها حیات محض است، جز بازیچه و بیهودگی و لعب و لهو نمی‌بیند و می‌فرماید: اين زندگى دنيا جز سرگرمى و بازيچه نيست و زندگى حقيقى و حیات محض بی‌مرگ همانا در سراى آخرت است، اى كاش مى دانستند! (عنکبوت، آیه ۶۴) بر همین اساس از مردمان می‌خواهد که چنین نگاهی به زندگی دنیوی نسبت به زندگی اخروی داشته باشند و به تبیین و تحلیل قرآن از این زندگی توجه و اهتمام داشته باشند تا فریب نخورند: «بدانيد كه زندگى دنيا در حقيقت بازى و سرگرمى و آرايش و فخرفروشى شما به يكديگر و فزون‌طلبی در اموال و فرزندان است مثل آنها چون مثل بارانى است كه كشاورزان را رستنى آن باران به شگفتى اندازد ، سپس آن كشت خشك شود و آن را زرد بينى؛ آنگاه خاشاك شود؛ و در آخرت دنيا پرستان را عذابى سخت است؛ و مؤمنان را از جانب خدا آمرزش و خشنودى است؛ و زندگانى دنيا جز كالاى فريبنده و غرورآفرین نيست». (حدید، آیه ۲۰) با توجه به آنچه گفته شد معلوم می‌شود که آنچه مورد نکوهش از سوی خدا و قرآن است، نفس دنیا و نظام دنیوی نیست؛ زیرا این نظام در قالب نظام احسن سامان یافته و برتر از آن نمی‌شود از عناصر چهارگانه آب و خاک و آتش و باد آفرید. بلکه آنچه مورد نکوهش است دلبسته شدن به آن و دنیازدگی است.
محبوب‌های سه‌گانه فاطمی
با توجه به اینکه از منظر قرآنی، دنیا تنها مکان دستیابی آسان و سریع انسان به کمالات بایسته و شایسته است و او در این دنیا است که با چهار عمل اصلی ایمان و عمل صالح و سفارش دیگران به حق و صبر در چارچوب امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند خلافت الهی خویش را اظهار کند، بی‌گمان از منظر معصومان (ع) اهتمام به زندگی دنیوی باید در راستای صیرورت و تحولی باشد که انسان را خدایی سازد و در مقام مظهریت ربوبیت و پروردگاری قرار دهد. از این رو معصومان(ع) چیزهایی از دنیا را محبوب خود قرار داده و بیشترین همت عالی خویش را بدان مبذول می‌داشتند.
به عنوان نمونه پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: حُبِّبَ إليَ من دنياكم ثلاث: النساء و الطيب، و جُعلت قرهًْ عيني في الصلاهًْ؛ از دنیای شما سه چیز محبوبم قرار داده شده است: زنان، عطر و نور چشم من در نماز است.(احیاء العلوم ، غزالی، ج 4، ص 255؛ بحارالانوار، ج 76، ص 141، روایت‌های 8 و 9، باب 19)
حضرت علی(ع) نیز می‌فرماید: انی احبّ عن دنیاکم ثلاث؛ اکرام الضّیف، والصّوم فی الصّیف، و الضّرب فی سبیل‌الله السّیف؛ سه چیز از دنیای شما دوست می‌دارم و محبوبم است: گرامی داشتن مهمان، روزه داری در تابستان، و شمشیر زدن در راه خدا. (مستدرک‌الوسائل، ج16، ص 259).
حضرت فاطمه (س) نیز می‌فرماید: حُبِّبَ إلَىَّ من دُنياكُم ثَلاثٌ : تِلاوَةُ كِتابِ الله و النَّظَرُ في وَجهِ رَسولِ الله و الإنفاقُ في سَبيلِ الله؛ از دنياى شما محبّت سه چيز در دل من نهاده شد : تلاوت قرآن ، نگاه به چهره پيامبر خدا و انفاق در راه خدا.(نهج الحياهًْ یا فرهنگ سخنان فاطمه(س)، حدیث 164؛ وقایع الایام، خیابانی حدیث صیام: 295)
باید توجه داشت که حصری که در این روایات بیان شده به معنای حصر مطلق نیست، بلکه حصر نسبی است؛ بنابراین، بر اساس اینکه اثبات چیزی نفی‌کننده چیزهای دیگر نیست، آن حضرات علیهم‌السلام با توجه به شرایط حال و مقتضای شنونده و مخاطب به این امور توجه می‌دهند و بر آن تاکید می‌کنند؛ زیرا اگر حصر مطلق باشد، بسیاری از امور دیگر که محبوب است و قرآن بر آن تاکید دارد، در این احادیث نفی می‌شود که از جمله مهم‌ترین آنها، محبت اسلام و ایمان است. چنانکه خدا می‌فرماید: «و بدانيد كه پيامبر خدا در ميان شماست، اگر در بسيارى از كارها از راى و ميل شما پيروى كند، قطعا دچار زحمت مىشويد؛ ليكن خدا ايمان را براى شما محبوب و دوست داشتنى گردانيد و آن را در دلهاى شما بياراست؛ و كفر و پليدكارى و سركشى را در نظرتان ناخوشايند ساخت. آنان كه چنينند، رهيافتگانند».(حجرات، آیه ۷)
همچنین خدا در آیات دیگر، یکی از مهم‌ترین محبوب‌های انسان را خدا قرار داده و بر آن است تا محبوبیت خدا نسبت به هر کسی و هر چیزی بیشتر از دیگر امور در زندگی بشر باشد. خدا می‌فرماید «برخى از مردم در برابر خدا همانندهايى براى او برمىگزينند و آنها را چون محبت و دوستى خدا دوست مى دارند؛ ولى كسانى كه ايمان آورده اند، به خدا محبت بيشتر و شدیدتری دارند».(بقره، آیه 165)
در جایی دیگر نیز می‌فرماید: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد هر كس از شما از دين خود برگردد، بزودى خدا گروهى ديگر را مى آورد كه آنان را دوست مى دارد و آنان نيز او را دوست دارند. اينان با مؤمنان فروتن و بر كافران سرفرازند در راه خدا جهاد مى كنند و از سرزنش هيچ ملامتگرى نمى ترسند. اين فضل خداست که آن را به هر كه بخواهد مى دهد و خدا گشايشگر داناست.»(مائده، آیه ۵۴)
بنابراین، حصری که در این روایات آمده به معنای حصر مطلق نیست، بلکه حصری نسبی است. بر همین اساس، اگر تفاوت‌هایی میان محبوب‌ها در کلام سه معصوم(ع) وجود دارد، به معنای آن نیست که میان آنان تضاد و تنافی است یا آنکه محبوب‌های ایشان تنها همین امور است. بلکه هدف از این حصر تنها تاکید و اهتمام بخشی به این امور در زندگی است که توجه مخاطبان را بر‌انگیزاند.
در عبارت روایت حضرت فاطمه(س) و پیامبر(ص)، واژه «حبب» به شکل مجهول به کار رفته است تا دانسته شود این امور از سوی خدا در ایشان قرار داده شده است و محبت نسبت به این امور ، الهی و خداداد است.
از آنجا که دنیا از نظر آنان، ظرف ظهور و بروز کمالات و تجلیات اسمای الهی است، با آوردن«دنیاکم» بر این نکته تاکید می‌شود که گرایش الهی آنان به دنیایی که شما در آن زیست می‌کنید و به آن اهتمام می‌ورزید، با تفاوت همراه است؛ اگر برای دیگران اموری محبوب است تا جایی که نسبت به امور دیگر کور و کر می‌شوند، بر اهل بیت عصمت و طهارت، اموری که محبوب قرار داده شده در چارچوب همان اصول اصلی ایمان و عمل صالح است. در حقیقت مصادیقی از ایمان و عمل صالح را در قالب محبوب الهی خویش مطرح می‌کنند.
به سخن دیگر، برای اکثریت مردم حتی مسلمانان، دنیایی که آراسته و زینت داده شده و به آن گرایش داشته و محبوب آنان است، همان دنیای مادی بی‌ملاحظه آیات و مزرعه بودن است؛ چنانکه خدا می‌فرماید: «محبت و دوستى شهوات و خواستني‌هاى گوناگون از زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سيم و اسبهاى نشاندار و دامها و كشتزارها براى مردم آراسته شده؛ ليكن اينها مايه تمتع زندگى دنياست؛ و حال آنكه فرجام نيكو نزد خداست.» (آل عمران، آیه ۱۴)
اما برای معصومان(ع) آنچه از سوی خدا از دنیای مردمان محبوب قرار داده شده است، اموری است که موجب تقرب به خدا و رسیدن به مقامات اخروی در قالب عمل ایمانی صالحانه است. از همین رو حتی نسبت به زنان اگر محبتی هست در قالب «حب الشهوات» نیست، بلکه محبت به جنس زنان به عنوان بخش تکمیل‌کننده کمالات انسانی است؛ زیرا از نظر قرآن و روایات، انسان، بی‌جفت و زوج آفریده نشده است(نساء، آیه 1؛ روم، آیه 21؛ ذاریات، آیه 49) به طوری که اگر جفت و زوجی نباشد، انسان به کمالاتی دست نمی‌یابد که بایسته و شایسته اوست؛ از همین رو در روایات نقل شده است که وقتی مجردها به عالم برزخ می‌روند متوجه می‌شوند که ناقص هستند. آنان نادم هستند که چرا ازدواج نکرده‌اند و دوست می‌دارند به دنیا بازگردند تا ازدواج کرده و دین خویش را کامل کنند. امام باقر(ع) نیز از پیامبر(ص) نقل می‌کند: بیشتر اهل دوزخ، افراد مجرد هستند.(وسائل‌الشیعه: ج ۱۴، ص ۵.)
از نظر فاطمه(س) آنچه از سوی خدا محبوب قرار داده شده ، سه گانه‌ای است بسیار با اهمیت که عبارتند از:
1- تلاوت قرآن: قرآن مهم‌ترین کتابی است که فلسفه و سبک زندگی انسان را در دنیا ترسیم می‌کند و به عنوان کتاب هدایت الهی(بقره، آیه 2) و تبیین‌گر هر چیزی (نحل، آیه 89) است تا انسان با بهره‌گیری از نورانیت آن، دل خویش را روشن کرده و به چنان سعه وجودی و سعه صدری دست یابد که بتواند مظهر همه اسمای الهی باشد.(زمر، آیه 22) از همین رو در آیات قرآن، خدا از بندگان خویش می‌خواهد تا آنجا که می‌توانند قرآن بخوانند و در آن تدبر و تفکر کنند: فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ؛ تا جایی که در توان شما است، قرآن را قرائت کنید.(مزمل، آیه 20) در همین آیه بیان می‌شود که حتی در شرایطی که کار دارید و حتی بیمار و ناتوان هستید از قرائت قرآن در حد توان بهره برید. از همین رو خدا به پیامبرش می‌فرماید: وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا؛ قرآن را شمرده شمرده بخوان.(مزمل، آیه 4) و در این کار در حد توان و آنچه میسر است کوتاهی نکن!؛ زیرا قرائت قرآن بویژه ترتیل و شمرده شمرده آن موجب می‌شود تا با درنگ و تانی امکان تدبر و تفکر در آن فراهم آید(نساء، آیه 82) و موجبات افزایش ایمان(توبه، آیه 124؛ آل عمران، آیه 173) و تثبیت دلها فراهم آید و هر گونه اضطراب و تشویش در موقعیت‌های گوناگون زندگی برطرف شود.(فرقان، آیه 32)
2- نگاه به چهره پيامبر خدا: سیمای پیامبر(ص) به عنوان وجه الله مجسم ، می‌تواند انسان را نه تنها در مسیر درست یاری و امداد رساند، بلکه موجبات آرامش دلها را فراهم آورد. بی‌گمان معصومان(ع) وجه الله و مظهر تمام اسما و صفات الهی هستند. در این میان پیامبر اکرم(ص) وجه الله التام و مظهر اتم و اکمل صفات و اسمای الهی می‌تواند مسیر درست و راست را به انسان نشان دهد و خلق عظیم ایشان(قلم، آیه 4؛ توبه، آیه 128) جلوه تمام نمای تجلیات اسمای الهی است. از آنجا که امام صادق(ع) می‌فرماید: النَّظَرُ إِلَى وَجْهِ الْعَالِمِ حُبّاً لَهُ عِبَادَةٌ؛ نگاه با محبت به چهره عالم، عبادت است.(الجعفریات ، الأشعثیات، ص194) باید گفت که هیچ عالم و دانشمندی برتر از پیامبر(ص) نیست؛ زیرا ایشان معلم نه تنها بشر بلکه معلم فرشتگان است.(بقره، آیات 30 تا 33 و 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2) در روایات نظر کردن به اموری را عنوان عبادت مطرح کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به این روایت‌اشاره کرد: رُوِیَ أَنَّ النَّظَرَ إِلَى الْكَعْبهًْ عِبَادَهًْ وَ النَّظَرَ إِلَى الْوَالِدَیْنِ عِبَادَهًْ وَ النَّظَرَ فِی الْمُصْحَفِ مِنْ غَیْرِ قِرَاءَهًْ عِبَادَهًْ وَ النَّظَرَ إِلَى وَجْهِ الْعَالِمِ عِبَادَهًْ وَ النَّظَرَ إِلَى آلِ مُحَمَّدٍ عِبَادَهًْ؛ روایت شده است كه نظر به سوى كعبه عبادت است، و نظر به چهره والدین عبادت است و نظر در قرآن حتّى بدون خواندن آن عبادت است، و نظر به چهره عالم عبادت ست، و نظر به سوى آل محمّد معصومین علیهم السّلام عبادت است. (من لا یحضره الفقیه- ترجمه غفارى، ج3، ص30، باب فضائل حج)
3- انفاق در راه خدا: در آیات قرآن، پس از نماز، به عنوان مهم‌ترین وجه تمایز اسلام و کفر(بقره، آیه 3)، زکات و انفاق مالی به عنوان وجه تمایز مطرح شده است.(همان) این بدان معنا است که محبوب‌ترین چیزها در اعمال اجتماعی، توجه به امور اقتصادی مردم است. اگر انسان عمل صالح را غیر از نماز می‌خواهد به جا آورد، باید به انفاق و کمک مالی به دیگران رو آورد که مهم‌ترین آنهاست. در آیات قرآن بر انفاق مالی بسیار تاکید و توجه داده شده است و حتی یکی از درخواست‌های محتضران برای تاخیر مرگ آن است که اجازه یابند بتوانند لحظه‌ای از مرگ دور بمانند تا انفاق کنند. از همین رو خداوند در قرآن می‌فرماید: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! زنهار اموال شما و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نگرداند و هر كس چنين كند آنان خود زيانكارانند، و از آنچه روزى شما گردانيده ايم انفاق كنيد پيش از آنكه يكى از شما را مرگ فرا رسد و بگويد پروردگارا چرا تا مدتى بيشتر اجل مرا به تاخير نينداختى تا صدقه دهم و از نيكوكاران باشم».(منافقون، آیات 9 و 10)
حضرت فاطمه(س) به عنوان سرور زنان دو جهان، با تاکید بر این سه گانه از مردم می‌خواهد همچون او در زندگی و رفتار نیک خویش این امور را مد نظر قرار دهند. امروز نیز می‌توان با تلاوت قرآن و زیارت پیامبر(ص) و معصومان(ع) و انفاق مالی همین مسیر را بپیمایند و به آثار وبرکات این اعمال مهم دست یابند. باید توجه داشت که مرگ پیامبر(ص) به معنای عدم دسترسی ما به ایشان نیست؛ همچنین مقصود از نظر به چهره پیامبر، نگاه به معنای اهتمام به سیره علمی و عملی پیامبر و معصومان است.