آثار و عواقب اعمال نیکوکارانه در جامعه- بخش پایانی
صدقه، باقیات صالحات دنیوی و اخروی
فریده شریفی
یکی از بهترین اعمال در دین اسلام احسان و نیکوکاری و صدقه دادن است به نحوی که از آن به عنوان «باقیات صالحات» نام برده شده و پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمودند که «دو چیز باعث سربلندی و افتخار انسان است. یکی صدقه جاریه و دیگری فرزند صالح.»
حضرت رسول(ص) درباره معنی صدقه نیز فرموند: «اگر در مسیر راهی، سنگ یا چیزی موجب آزار و اذیت رهگذری باشد و کسی آن را بردارد به معنای صدقه است.» بنابراین برخلاف تصور برخی از افراد که صدقه را فقط بخشش‌های مالی و مادی می‌دانند صدقه مصادیق زیادی دارد و هر عمل خیر و نیک در حق دیگران و به جا آوردن حق‌الناس حتی اگر کم و اندک باشد صدقه به حساب می‌آید.
مصادیق صدقه
صدقه دادن شامل موارد متعدد و مختلفی است و مصادیق فراوانی دارد. مثلا ساختن مسجد، مدرسه، دانشگاه، درمانگاه، تهیه لوازم و ملزومات ازدواج زوج‌های جوان، تهیه جهیزیه، کمک‌های مالی به کسانی که خانه‌ای ندارند و تهیه سرپناه برای آنان و... اما مصادیق معنوی بسیاری را هم درپی دارد به طور مثال عیادت از بیمار، همدردی با دیگران، رفتار خوب و انسان‌دوستانه با دیگران، ارائه خدمات مختلف به همنوعان و...
«فهیمه مدنی» یکی از شهروندان تهرانی در این باره می‌گوید: «صدقه عملی است که جهت نزدیکی به خداوند متعال و برای رضایت و خشنودی او صورت می‌گیرد به همین دلیل از کارهای ارزشمند اجتماعی به حساب می‌آید و پیشی گرفتن در انجام این عمل مستحب باعث خشنودی خداوند و آرامش خود شخص می‌شود.»
وی اضافه می‌کند: «صدقه بهتر است که به صورت مخفیانه و پنهانی انجام شود تا خدای ناکرده ریا و تزویری در آن نباشد و مستمندان و صدقه‌بگیران احساس خفت و خواری نکنندو اعمال خیرخواهانه و انسان‌دوستانه هم که صورت گیرد بسیار ارزشمند است و فرقی نمی‌کند که صدقه مادی باشد یا معنوی، به طور مثال من و دوستانم چندی است که یک انجمن خیریه ایجاد کرده‌ایم که امور عام‌المنفعه و انسان‌دوستانه انجام می‌دهیم. مثلا ماهی یک بار همه اعضا غذا تهیه می‌کنند و به فروش می‌رسانند و درآمد آن را به کودکان بیمار یا زنان بی‌سرپرست اهدا می‌کنند یا برای تهیه جهیزیه عروس، ازدواج جوانان، تهیه مسکن زوج‌های جوان و... مبالغی جمع‌آوری می‌کنیم.»
وی اضافه می‌کند: «البته این انجمن به کارهای دیگر هم می‌پردازد به طور مثال اگر خدای ناکرده بین زوجی اختلافی پیش بیاید پادرمیانی و وساطت می‌کنند و طرفین را به سازگاری و ادامه زندگی تشویق می‌کنند یا در هنگام اختلافات خانوادگی، انتخاب همسر و مسائل این‌چنینی کمک و همراهی می‌نمایند تا دوام خانواده و بقای آن پایدار و محکم باشد.»
به گفته این شهروند انجام چنین اعمال خداپسندانه‌ای دقیقا به مفهوم صدقه دادن است و خداوند از افرادی که برای دیگران زحمت می‌کشند، کمک می‌کنند و خدمتی انجام می‌دهند خشنود و راضی است و سبب می‌شود که چنین افرادی در زمره صالحان و مقربان درگاه خداوند قرار بگیرند.
«سیما ملتجی» کارشناس مسائل اجتماعی و مشاور خانواده در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان درباره اثرات احسان و نیکوکاری و صدقه دادن در زندگی افراد می‌گوید: «صدقه دادن از جمله اعمال مستحبی است که در دین اسلام به آن توصیه زیادی شده است و آثار و برکات زیادی هم دارد. به طور مثال رزق و روزی را زیاد می‌کند و به مال و دارایی انسان برکت می‌دهد، بیماری و مرگ را از انسان دور می‌کند، باعث محو شدن گناهان و بخشش و لطف خداوند می‌شود و... اما به عقیده من مهم‌ترین آثار و پیامدی که صدقه دادن و عمل نیک دارد بعد معنوی و روحی و روانی آن است، چرا که اگر صدقه به صورت علنی و آشکار پرداخت شود موجب نزدیک شدن دل‌ها، یکرنگی با همنوعان و همدلی و همراهی می‌شود و فرد صدقهدهنده جایگاه خاصی در قلوب دیگران پیدا می‌کند و اگر هم که صدقه به صورت پنهانی و مخفیانه باشد حتی اگر اشخاص مستمند از هویت فرد صدقهدهنده مطلع نشوند اما باز هم از نظر خداوند عملی بسیار نیک و خداپسندانه به حساب می‌آید و موجب احساس رضایت، خشنودی و آرامش در فرد صدقهدهنده می‌شود و به طور کلی نگاه او را به زندگی تغییر می‌دهد.»
از این کارشناس می‌خواهیم که درباره تغییر نگاه صدقهدهنده به زندگی بیشتر توضیح دهد، وی اضافه می‌کند: «منظور این است افرادی که اعمال نیک و صالح و خداپسندانه انجام می‌دهند به زندگی نگاه مادی ندارند و به قول تعبیر همگانی همه چیز دنیا را برای خود نمی‌خواهند! بلکه دلشان می‌خواهد با دیگران در نعمت‌های الهی سهیم باشند و دیگران هم از این نعمت‌ها استفاده کنند.»
وی همچنین خاطرنشان می‌کند: «صدقه دادن بهترین راه نزدیک شدن به خداوند و جلب رضایت باریتعالی است چرا که انسان با خداوند معامله می‌کند و برای خشنودی او از دارایی و ثروتش می‌گذرد که البته خداوند نیز به خاطر همین احسان و نیکوکاری دارایی او را دوچندان می‌کند و صدقهدهنده را از تمام بلاها و مصیبت‌ها دور می‌کند.»
به گفته این کارشناس اجتماعی، در بسیاری از موارد شاهد بوده‌ایم که پس از گذاشتن مبلغی صدقه ولو به مقدار کم در صندوق صدقات، از یک بلا و حادثه بزرگ مصون و محفوظ بوده‌ایم و این مسئله نشان‌دهنده اراده خداوند برای جلوگیری از بلاهای خطرناک و اهمیت صدقه دادن است.
در آیه 262 سوره بقره در این‌باره به زیبایی آمده است، کسانی که دارایی‌های خویش را در راه خدا هزینه می‌کنند، از پی آنچه هزینه نموده‌اند، نه منتی می‌نهند و نه آزاری می‌رسانند، پاداششان نزد پروردگارشان برای آنان محفوظ است و آنان نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند.
به چه کسانی صدقه تعلق می‌گیرد؟
در روایات اسلامی آمده که در پرداخت صدقه نزدیکان باید در اولویت قرار گیرند. مسلما پدر و مادر و سپس نزدیکان در مسئله انفاق و احسان در اولویت قرار دارند و بعد از آنها یتیمان، نیازمندان و حتی کسانی که ذاتا فقیر نیستند اما به دلایلی نیازمند شده‌اند باید در زمره افراد مورد انفاق قرار گیرند.
یک کارشناس علوم قرآنی در این باره می‌گوید: «حوزه انفاق، احسان، نیکوکاری و صدقه آن‌قدر گسترده و وسیع است که گاهی شامل احداث مدرسه، درمانگاه، مسجد و... می‌شود و گاهی لبخند زدن و رفتار مهربانانه با نزدیکان به ویژه پدر، مادر، فرزندان و اطرافیان می‌تواند جلوه‌ای از بخشش و انفاق باشد.»
وی اضافه می‌کند: «تصور کنید شخصی بسیار گرفتار است و مشکلات مختلفی در زندگی شخصی‌اش دارد و از سوی دیگر آبرومند است و نمی‌خواهد با کسی در میان بگذارد اگر این شخص نزد دوستش برود و بدون اینکه حتی بخواهد مشکل خود را درمیان بگذارد با خوشرویی، مهربانی و اخلاق نیک دوست یا فامیلش روبه‌رو شود برای مدتی از دنیای گرفتاری خود بیرون می‌آید و حتی ممکن است انگیزه‌ای برای شور، اشتیاق، حرکت، پویایی و سازندگی در او به وجود بیاید که به جنگ مشکلاتش برود. بنابراین آیا می‌توان رفتار صادقانه، مهربانانه و انسان‌دوستانه چنین افرادی را انفاق، احسان و صدقه به حساب نیاورد؟! مسلما کسانی که در حق دوستان و خویشاوندان خود مهربانی می‌کنند و در مراحل مختلف زندگی، غم‌ها و شادی‌ها، سختی‌ها و گشایش‌ها در کنار آنها هستند از جایگاهی بسیار رفیع در نزد خداوند متعال برخوردارند و این چنین افرادی هم در زندگی خودشان خیر می‌بینند و هم به دیگران خیر می‌رسانند و هم خداوند را از خود خشنود می‌سازند.
هفته احسان و نیکوکاری
از سال 1369 هر سال در اسفند ماه و در آستانه عید نوروز و بهار طبیعت مردم مهربان و نیکوکار کشورمان همزمان با هفته احسان و نیکوکاری در 14 اسفند به یاری خانواده‌های نیازمند می‌شتابند و چه کار خیر و انفاق زیبایی است که هم‌وطنان، نیازمندان و خانواده‌های مستمند را یاری می‌دهند و با دست‌های پرعاطفه و دل‌های پاک و مهربانشان کمک‌ها و هدایایی به خانواده‌های محروم تقدیم می‌کنند.
جشن نیکوکاری به غیر از اشاعه فرهنگ احسان و انفاق موجب گسترش انسجام اجتماعی، همدلی و همگرایی می‌شود و در نزد خداوند جایگاه خاصی دارد.
کارشناسان اجتماعی معتقدند که صدقه، انفاق و احسان و نیکوکاری توشه‌ای برای جهان آخرت است و اگر افراد از بخشی از مال و دارایی خود بگذرند و به محرومان کمک کنند خداوند به زودی جای آن را پر می‌کند چرا که خدا ارحم‌الراحمین است و از بهترین روزی‌دهندگان است.
یک نیکوکار به نقل خاطره‌ای می‌پردازد و می‌گوید: زمانی قصد داشتم که مقداری مایحتاج زندگی از جمله یک کیسه برنج، یک حلب روغن و مقداری حبوبات و قند و شکر به یک خانواده محتاج کمک نمایم اما چون وسیله‌ای برای انتقال آنها نداشتم ناراحت بودم و فکر می‌کردم که خدایا من چگونه این اجناس را به دست آن خانواده برسانم. برای همین منظور تصمیم گرفتم که به خیابان بروم و یک ماشین دربستی بگیریم و به محل زندگی آن خانواده بروم، وقتی به بیرون منزل خود آمدم با کمال تعجب دیدم یک تاکسی مقابل منزل من پارک کرده است. گفتم آقا شما یک مقدار وسایل را دربستی به فلان منطقه می‌برید؟ راننده تاکسی گفت اتفاقا من دارم به منزل می‌روم و منزل من همان منطقه است و احتیاجی به دربستی نیست و من را تا مقابل منزل آن خانواده نیازمند برد. آری اگر به قصد رضایت خداوند نیکی کنید خداوند زودتر به شما نیکی خواهد کرد.