علل کم‌رنگ شدن «صله رحم» در جامعه
اسرافیل بزارپور
در مطلب حاضر نویسنده با بررسی اهمیت صله رحم در اسلام، به برخی عوامل و علل ضعیف شدن پیوندهای خانوادگی و ارتباطات خویشاوندی در جامعه اشاره کرده است.
«صله رحم» هرچند در عرف سنتی و نظام عشیره‌ای به دلیل برخی خصوصیات و ویژگی‌ها به عنوان عادی‌ترین پدیده رفتاری در نظام تعاملات اجتماعی قلمداد می‌شود درحالی‌که از پشتوانه‌های فراوان تاریخی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار بوده، اما این سخن هیچگاه به معنای منحصر ساختن ارزش این پدیده اجتماعی به عنوان یکی از ضروری‌ترین اصول موردنیاز در حیات مشترک انسانی به جوامع، با ویژگی‌های فوق نیست. نظام اجتماعی موجود نیز هرچند به علت وقوع برخی تغییرات ساختاری و بنیادی امکان اجرای این ارزش مقدس اجتماعی را در سطح گسترده نظام سنتی پیشین ندارد، اما درعین حال با تمهید برخی زمینه‌ها و زیرساخت‌های معنوی و فرهنگی مناسب و تبیین آثار و کارکردهای این پدیده در زندگی می‌توان سطوحی از آن را همواره به عنوان یک ارزش اجتماعی در جامعه تثبیت کرد.
معنی و مفهوم صله رحم
«صله» ازنظر لغت‌شناسی به معنای پیوستن، احسان و عطاست. «ارحام» نیز جمع «رَحِم» و به معنای عضو خاصی از بدن زن است که محل استقرار فرزند و کانون نشو و نمای طبیعی اوست. خویشاوندان نیز به اعتبار انتساب به یک رحم، «ارحام» خوانده می‌شوند. یعنی رسیدگی و احسان به افرادی که مادر مشترک دارند مانند عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آنها.
«صله ارحام» به معنی ارتباط با خویشاوندان است که از واجبات دینی شمرده می‌شود و قطع آن حرام است. صله رحم در اصطلاح عبارت است از هر کاری که موجب پیوند خویشان می‌شود، هرچند کار کوچکی مانند نیکو سلام کردن یا جواب دادن سلام یا دادن جرعه‌ای آب به خویشاوندان باشد. به طور کلی به هرگونه عملی که از روی لطف و احسان باشد و سبب تحکیم روابط عاطفی میان ایشان شود، صله رحم گفته می‌شود و درمقابل به هر نوع بی‌اعتنایی دربرابر خواسته‌های مشروع خویشاوندان و ادا نکردن حقوق آنان قطع رحم می‌گویند که به کدورت و ایجاد فاصله میان آنها می‌انجامد.
اهمیت صله رحم در اسلام
براساس نقل امام صادق(ع)، مردی خدمت پیامبر اکرم(ص) رسید و گفت: ای رسول خدا، خویشاوندانی دارم که با آنان رفت‌وآمد دارم، ولی آنها مرا می‌آزارند، از این رو، تصمیم گرفته‌ام آنان را رها کنم. رسول خدا(ص) فرمود: در این صورت، خداوند هم تو را رها می‌کند. گفت: پس چه کنم؟ فرمود: به کسی که دست رد به سینه تو زده است، بخشش کن و با کسی که از تو بریده است، پیوند برقرار کن و از کسی که به تو ستم کرده است، درگذر. اگر چنین کنی، خداوند عزوجل دربرابر آنها پشتیبان تو خواهد بود.
در رساله حقوق امام سجاد(ع) آمده است: حقوق ارحام متعدد و متنوع است و برحسب میزان قرابت و پیوند نسبی ایشان تنظیم می‌شود. واجب‌ترین این حقوق، حق مادر و پس از آن حق پدر و در مرحله سوم حق اولاد و در مرحله بعد حق برادران است. براین اساس، حقوق دیگر خویشان بر پایه قرابت آنها تعیین می‌شود.
مادر، مظهر عاطفه و سرشار از محبت است. اوست که با رافت و مهر خود محیط خانه را دلچسب می‌کند و اوست که در چهاردیواری خانه، مدینه فاضله می‌سازد و به پرورش و سازندگی کودک می‌پردازد. مادر است که انسان‌هایی شرافتمند و مفید برای جامعه می‌پرورد. مادر سرچشمه فضیلت است و تقوای عملی و ایمانی او راهنمای اعضای خانه است. امام صادق(ع) می‌فرماید: شخصی نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و گفت: یا رسول‌الله! به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمود: به مادرت. پرسید: پس از او به چه کسی؟ پیامبر پاسخ داد: به مادرت. برای بار سوم آن شخص پرسید: سپس به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمود: به مادرت. دیگر بار پرسید: پس از مادر به چه کسی خوبی کنم؟ رسول خدا(ص) فرمود: به پدرت.
شخصی محضر امام صادق(ع) رسید و عرض کرد: پدری دارم که بسیار پیر و ناتوان است؛ او را به دوش می‌گیرم و برای قضای حاجت بیرون می‌برم. امام فرمود: هرچه می‌توانی به پدرت خدمت کن و حتی لقمه در دهان او بگذار که این کار وسیله نجات تو از آتش دوزخ خواهد بود.
برای برقراری صله رحم از شیوه کلامی، رفتاری، قلبی و احسان استفاده می‌شود. در شیوه کلامی کارهایی چون سلام کردن و سلام فرستادن از طریق واسطه و از مصادیق آن نیز دوری از(غیبت، تهمت، ناسزا و خبرچینی) نسبت به خویشان است. دید و بازدیدها، گفت‌وگوهای حضوری، مسافرت برای دیدار با خویشان و عیادت جزو شیوه رفتاری است. آرزوی سعادتمندی و دعا برای خویشاوندان از نمونه‌های شیوه قلبی می‌باشد. کمک بلاعوض برای رفع مشکلات مالی و حفظ اموال و دادن هدیه نیز جزو شیوه احسان است.
تکامل بخشیدن به یک اجتماع بزرگ که از واحدهای کوچک تشکیل شده است، از جمله مواردی است که اسلام دستور به آن داده و به همین دلیل بر حفظ خویشاوندی پافشاری زیاده کرده است، زیرا تقویت بنیه افرادی را توصیه می‌کند که خونشان در رگ و پوست هم در گردش است. اسلام صله رحم را در کنار عدالت و احسان آورده و از دو طریق عمومی و خصوصی برنامه‌ریزی کرده است 1- هر فرد مسلمان را موظف نموده به وضع توده مردم رسیدگی کند هرچند نسبت خاصی با آنها نداشته باشد. 2- هر مومن و مسلمانی درباره ارحام و خویشان نزدیکش مسئولیت خاصی دارد. از دیدگاه ائمه اطهار(ع) صله رحم با خویشاوندی که در عرف مردم جاری است متفاوت می‌باشد، زیرا از نظر پیامبر اکرم(ص) افراد اگر در چهل پشت به هم برسند باز خویشاوند محسوب می‌شوند. امام صادق(ع) نیز می‌فرمایند: «اگر چهل قدم با مومنی معاشرت کنید نسبت به یکدیگر حق و مسئولیت پیدا می‌کنید و در قیامت خداوند در این‌باره از بندگانش سوال می‌کند.» اینک با توجه به همه سفارشی که دین مبین اسلام درباره صله رحم داشته و احادیث و روایاتی که ائمه اطهار(ع) به کثرت نقل شده است این پرسش مطرح است که چرا نقش صله رحم امروزه کم‌رنگ شده است؟
به شیوه زندگی امروزی اصطلاحا مدرنیته گفته می‌شود. این شیوه زندگی مجموعه‌ای از اوصاف و خصایص تمدن جدید را در طی قرون اخیر در مغرب زمین بوجود آورده است. در زندگی سنتی گذشته، خانواده یک پدیده مقدس، ایستا و بی‌تغییر بوده و مظهر عشق و آرامش اعضا، همچنین یک واحد تولید و درآمد مشترک بود که در آن اعضا به هم نزدیک بوده و به صورت یک گروه کاملا مرتبط در کنار هم زندگی می‌کردند اما در سده نوزدهم شاهد توسعه سرمایه‌داری صنعتی هستیم که ورود تدریجی صنعت به زندگی، باعث خروج تدریجی صمیمیت‌ها و همبستگی بین اعضای خانواده‌ها شد. با ورود این موج، کار در کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی و مشغله کاری فراوان باعث افزایش فاصله‌ها و پررنگ شدن تجمل‌گرایی و مصرف‌گرایی و ظاهربینی و رقابت گردید و ارتباطات عاطفی رو به کاستی نهاد و زندگی سنتی تقریبا حذف و یا کم‌رنگ شد. این تغییر و تبدیل زندگی از حالت سنتی به صنعتی آثار مهمی در سبک زندگی افراد به‌جا گذاشته که ما از آنها به عنوان عوامل کم‌رنگ شدن صله رحم در جامعه یاد می‌کنیم و در زیر به مواردی از آن اشاره می‌نماییم:
آگاه نبودن جامعه به حقوق و وظایف یکدیگر
امروزه به خاطر غفلت از ارزش‌های دینی و اخلاقی، سطح آگاهی مردم نسبت به اهمیت پیوندهای خانوادگی در زندگی اجتماعی و میزان اهمیتی که دین اسلام برای آن قائل شده و آثار دنیوی و اخروی آن کاسته شده است. با احیای ارزش‌های مذهبی و اخلاقی و با جامعه‌پذیر کردن افراد در برابر هنجارها و مبارزه با عناصر فرهنگی مزاحم می‌توان این عامل را برطرف کرد.
ناهمگونی طبقاتی
از ویژگی‌های جامعه امروزی، گرایش به نوگرایی و مدپرستی است. این مسائل نوعی ناهمگونی طبقاتی میان افراد جامعه پدید می‌آورد و فاصله‌های اجتماعی میان آنها را تشدید می‌کند. در چنین شرایطی افراد معمولا به ارتباط با کسانی علاقه‌مندند که علایق و وجوه مشترکی با آنها دارند. در مقابل هرگونه ناهمسانی و اختلاف طبقاتی، فاصله میان آنها را افزایش می‌دهد. در نتیجه دید و بازدیدها و جویا شدن از وضعیت خویشان و در یک کلام صله رحم کم‌رنگ می‌شود.
ضعف توجه به ارزش‌های دینی و اخلاقی
به دلیل درگیر شدن افراد به کار و فعالیت‌های اقتصادی و مشغله‌های رو به تزاید زندگی، کم‌رنگ شدن هویت فرهنگی و تاثیرپذیری از فرهنگ بیگانه، ارزش‌های دینی و اخلاقی دچار ضعف می‌شود. با ورود برخی از وسایل مدرن مثل «ماهواره» شاهد خروج تدریجی ارزش‌های دینی و اخلاقی هستیم. برنامه‌های ماهواره‌ای و رسانه جمعی و نظایر آن جای تعالیم دینی را گرفته یا شکل نادرستی از آن را نشان می‌دهد. لذا الگوهای خانواده تغییر یافته و رفته رفته شاهد جایگزینی سبک زندگی ماهواره‌ای به جای سبک زندگی اسلامی هستیم.
در این سبک زندگی، صله رحم که یک ارزش الهی واجب است، منزلت و جایگاهی برای آن پیش‌بینی نشده که به طور کلی ارزش به شمار نمی‌آید تا برای آن جایگاه و منزلتی بیان شود چرا که معارض با فردگرایی حاکم بر سبک زندگی غربی است.
سفره‌های رنگین
یکی از علل کم شدن صله رحم مقید و مشروط شدن صله رحم به پذیرایی‌های پرهزینه و پرزحمت است. البته معنای این سخن این نیست که انسان شأن و منزلت میهمان را رعایت نکند و به گونه‌ای پذیرایی نماید که از آن، بی‌احترامی و ناراحتی از حضور او احساس شود، بلکه منظور دوری کردن از اسراف‌ها و تهیه چندین نوع غذا برای ارضای عقده‌های شخصی، چشم و هم‌چشمی‌ها و یا کم نیاوردن و خود را بالاتر شمردن است که متاسفانه گریبانگیر بسیاری از افراد جامعه شده است.
فساد اخلاقی برخی خویشاوندان
یکی دیگر از عواملی که به تضعیف یا قطع پیوندهای خویشاوندی می‌انجامد، فساد اخلاقی و گرایش به ناهنجاری‌هاست. بدون شک انسان‌ها تمایل دارند با افراد درستکار و موجه و شایسته ارتباط و با آنان رفت و آمد داشته باشند؛ از اینرو کسانی که جایگاه معنوی خویش را نزد خویشاوندان از دست می‌دهند ارتباط دیگر اعضای فامیل با آنها کم‌رنگ می‌شود.
ثروت و موقعیت اقتصادی شاخص ارتباط خویشاوندی
با تضعیف هویت فرهنگی و دینی، ثروت و موقعیت اقتصادی ممتاز، جزء ارزش‌های اجتماعی شده است. با رشد فردگرایی و تجمل‌پرستی، ارتباط با خویشاوند مستمند مایه خجالت افراد است، زیرا آنقدر در فردگرایی غوطه‌ورند که حس انسان‌دوستی جای خود را به خود دوستی داده است و فرد ثروتمند احساس می‌کند با کمک مالی به خویشاوند بی‌بضاعت در مال و ثروتش نقصانی پدید خواهد آمد در صورتی که سنن دینی بر این معاضدت تأکید دارد.
علی‌رغم این میل در برخی ثروتمندان شریعت یکی از کارکردهای صله‌رحم را زیادی رزق و مال و دفع فقر دانسته و پیامبر اکرم فرموده‌اند صله‌رحم باعث زیادی عمر و از بین رفتن فقر می‌شود.
خانه‌های کوچک
یکی از عواملی که گاه سبب ضعف یا قطع پیوند با خویشاوندان می‌شود آپارتمان‌نشینی و کوچک شدن فضای سکونت خانواده‌هاست. امروز گاهی روابط میان خویشاوندان و دوستان به برگزاری میهمانی‌های تشریفاتی- بسته به توانایی مالی، شأن اجتماعی و سطح توقع طرفین- محدود می‌شود که این امر هزینه زیادی بر میزبان تحمیل می‌کند. بدیهی است برپایی اینگونه میهمانی‌ها و پذیرایی‌های همراه با تشریفات و چشم هم‌چشمی، مستلزم داشتن امکاناتی چون خانه مسکونی مناسب و بزرگ است. نبود این امکانات فرد را از برقراری ارتباط صمیمانه و مستحکم با خویشان و دوستان بازمی‌دارد؛ زیرا توان مقابله به مثل و پذیرایی مناسب را ندارد. از اینرو به قطع رابطه می‌انجامد. بنابراین برای برقراری پیوندهای خویشاوندی باید از سطح توقع‌ها کاسته شود.
آفات زبانی
از دیگر آسیب‌های اجتماعی روابط خویشاوندی، غیبت و دیگر گناهان زبانی است که در بسیاری موارد زمینه‌ای برای از بین بردن حقوق و آبروی مردم می‌شود. در گفتگوهای خویشاوندی ممکن است عده‌ای به مزاح تمسخر شوند و یا عیب‌جویی و غیبت روی دهد. همه این رفتارها به شدت مذمت شده و در مقابل، برای رفتارهایی مانند رازداری، پوشاندن عیوب دیگران و احترام و اکرام مؤمنان، اجر و ثواب اخروی درنظر گرفته شده است. بنابراین بهتر است در گفت‌وگوی بین خویشاوندان مسائلی چون حفظ شخصیت مردم و عدم افشاء عیوب خود و دیگران و احترام بزرگترها رعایت شود. گفت‌وگوهای فامیلی می‌تواند حول محور درس آموختن از یکدیگر، مشورت و استفاده از تجارب بزرگان فامیل باشد.
ارتباطات مجازی «اینترنت، تلفن همراه، پیامک» به جای ارتباطات چهره به چهره
بسیاری از افراد امروزه به جای دید و بازدید حضوری و جویا شدن از احوال خویشاوندان، از ارتباط مجازی استفاده می‌کنند، در صورتی که در دید و بازدید حضوری و چهره به چهره، برقراری ارتباطات و بیان احساسات و رفع مشکلات بهتر صورت می‌گیرد و باعث استحکام روابط خانوادگی و ایجاد آرامش که از مهم‌ترین دلایل انجام صله‌رحم است می‌شود اما به سبب دل‌مشغولی‌ها و یا اشتغال فراوان و کمبود وقت، دوری مسیر و کم شدن حس مسئولیت‌پذیری نسبت به دیگران، این ارتباط دیداری جای خود را به ارتباط مجازی داده است.
با توجه به آثار و پیامدهای زندگی مدرن کنونی و تأثیری که در رفت و آمدها و ارتباط با خویشان و آشنایان گذاشته است شاهد ضعف ارتباطات خویشاوندی در جهان معاصر و بویژه در جامعه اسلامی خود هستیم. از جمله نمودهای بارز تغییرات اجتماعی بوجود آمده مرحله دیگری از تمدن بشری، تحت نام تمدن شهرنشینی صنعتی هستیم و جامعه اسلامی ما نیز به‌رغم تأکید فراوان اسلام و جایگاه آداب اجتماعی در نظام ارزشی و هنجارهای آن، به سبب وقوع برخی تغییرات ساختاری و متأثر شدن از برخی از جریانات وارداتی فرهنگی از این عارضه ناخوشایند در امان نمانده است. ضعف توجه به تعالیم اجتماعی دین، عدم بهره‌گیری درست از آن در سازماندهی و مدیریت زندگی پیچیده امروز، تنزل شأن و موقعیت ارزش‌های اخلاقی، مهاجرت، تقسیم کار صنعتی، فعالیت اقتصادی مستمر برای تأمین هزینه‌های معیشت با اجابت به حرص و طمع، کثرت ارتباطات برونی و از میان رفتن بسیاری از کارکردهای شبکه خویشاوندی در عرف موجود، نگرش‌های محاسباتی و فردگرایی و تجمل‌گرایی، کمبود و کوچک شدن فضای مسکونی، تأثیرپذیری از فرهنگ، دوری مسیر، تکبر و فخرفروشی و بسیاری از عوامل دیگر ادعای فوق را تأیید می‌کند. امید است با تکیه بر ارزش‌های اخلاقی و مذهبی و برقراری سبک زندگی اسلامی و بازگرداندن این ارزش‌ها به شالوده زندگی، بتوانیم نقش صله‌رحم را که از مهم‌ترین احکام الهی و قطع آن از گناهان کبیره و حرام است، رونق بخشیم.
چه باید کرد؟
بحران‌های اجتماعی و روانی در جهان معاصر موجب تضعیف و تزلزل نهاد خانواده شده است، درپی این بحران‌ها شاهد کاهش یا سقوط ارزش‌های اخلاقی و دینی هستیم که نهاد مقدس خانواده را دستخوش متلاشی شدن کرده و ارکان خانواده سنتی را تضعیف نموده و ساختار دیگری از خانواده پدید آورده است. بنابراین برای دوری از تزلزل نهاد خانواده، نقش پدر و مادر بسیار مهم است. بهترین الگو برای فرزندان، پدران و مادران هستند، برای رونق صله رحم نیازمند دوری از تجمل‌گرایی و فردگرایی و پیوستن به باورهای مذهبی و اخلاقی هستیم، باید تلاش شود تا سبک زندگی اسلامی دوباره احیا شود، آغاز آن از عملکرد پدر و مادر در خانه پی‌ریزی می‌شود تا رفته‌رفته به جامعه سرایت کند، همان‌طور که رهبر معظم انقلاب هم تأکید فراوانی در برقراری سبک زندگی اسلامی داشته‌اند این مسئله در پیشرفت جامعه و سعادتمندی آن نقش بسزایی دارد. به اعتقاد ایشان باید سبک زندگی اسلامی در مقام نظر و تفکر سامان یابد و در تفکر دینی نوع صله‌رحم تبیین شود، از سوی دیگر صله رحم در تعمیق سبک زندگی اسلامی تأثیر ژرف دارد، مشروط بر آنکه صله‌رحم برگرفته از روش و بینش قرآنی و دینی باشد.
منابع:
1- ارکانی بهبهانی، م، بی‌تا، آداب معاشرت با خویشاوندان، موسسه پاسدار اسلام، بی‌جا.
2- گناهان کبیره: ج1، ص164.
3- حسین‌زاده، ع، بی‌تا، خانواده موفق- ارتباط والدین و فرزندان، موسسه آموزشی و پرورشی امام‌خمینی کاشان
4- راغب اصفهانی، بی‌تا، مفردات الفاظ قرآن، تهران، مرتضوی.
5- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن کریم، بی‌جا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.