* مهدی مددی

نماز از مهمترین فروعات اسلامی است که از آن به ستون اسلام، معراج مومن، مرز ایمان و کفر، مقرب انسان و مانند آنها تعبیر شده است. نویسنده در این مطلب اهمیت و ارزش نماز را از منظر امام رضا(ع) تبیین کرده است.
***
نماز؛ موجب تقرب بنده به خدا
شاید مهمترین هدف هر عبادتی دستیابی بنده به تقرب باشد. تقرّب در لغت به معناى آهنگ و شتاب در منافع خود است. اين واژه وقتى در مورد تقرّب بنده به خدا به كار مى‌رود، به معناى نزديكى روحانى است كه با اتّصاف خود به صفات كمال و پاك كردن خويش از عيوب و نقايص حاصل مى‌شود. ( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌ ‌665‌، «قرب») در تقرب بنده به خدا، تقرب مكانى، زمانى و نسبى مقصود نيست، بلكه معناى معنوى آن، که همان مقام و منزلت باشد، مراد  و مقصود تقرب جوینده است. در قرآن از واژه‌هایى چون «قرب»، «زلفى»، «عند ربّهم»، «عنده»، «عند ربّك»، «عنداللّه»، «درجات»، «قريب»، «وسيله» و برخى جملات برای بیان این مقصود استفاده شده است.
از آیات قرآن به دست می‌آید که تقرب جویی به اشخاص دارای مناصب و مقامات عالی اجتماعی به عنوان یک ارزش در میان مردم مطرح بوده و هر کسی دوست دارد با اعمال و رفتاری به صاحبان قدرت و ثروت نزدیک شده و از منافع تقرب معنوی و روحی بهره‌مند شود. قرآن بیان می‌کند ساحران خواهان بهره‌مندی از تقرب در صورت غلبه بر موسی(ع) بوده و فرعون به آنان وعده می‌دهد که در صورت چیرگی سحر بر معجزه موسوی، آنها از مقربان خواهند بود و از برکات و آثار آن سود خواهند برد. (اعراف، آیه 114؛ شعراء، آیه 42)
از نظر قرآن، هر عمل عبادی که با اخلاص انجام گیرد و شخص از متقین باشد، موجب تقرب به خداوند خواهد شد. البته برخی از اعمال عبادی به سبب ویژگی‌های ذاتی در ایجاد تقرب نقش بسزایی دارند. بنابراین باید این دسته از اعمال عبادی شناسایی و بیشتر مورد توجه و اهتمام بنده قرار گیرد.
امام رضا(ع) نماز را از مهمترین اعمال صالح عبادی بر می‌شمارد که عامل تقرب بنده به خدا است. ایشان فرموده است: الصَّلاهُ قُرْبانُ كُلِّ تَقىّ؛  نماز، هر شخص باتقوا و پرهیزكارى را - به خداوند متعال - نزدیك كننده است.( وسائل الشّیعه: ج 4، ص 43، ح 4469)
آثار و نشانه‌های تقرب به خدا
بر اساس آیات قرآن از جمله آیه 88 و 89 سوره واقعه تقرب بنده به خدا آثاری دارد : فَأَمَّآ إِن كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّتُ نَعِيمٍ؛ ؛ و اما اگر او از مقربان باشد،  در آسايش و راحت و بهشت پر نعمت خواهد بود.
از آیه 35 سوره مائده نیز به دست می‌آید که بهره مندی از اسباب و وسایل تقرب به خدا موجب رستگاری شخص در دنیا و آخرت می‌شود. آیه بر این نکته تاکید دارد که هر گونه تلاش بنده برای تقرب‌جویی بی‌پاداش نخواهند ماند. بنابراین باید انسان تلاش خویش را برای تقرب با بهره گیری از اسباب و وسایل داشته باشد، هر چند که نتواند آنچنانکه بایسته و شایسته است عملی در حد خداوندی داشته باشد و حق خداوند را به جا آورد.
کسی که در تلاش برای تقرب به خدا است و با اعمال عبادی و اسباب و وسایلی که در شریعت برای تقرب‌جویی بیان شده ، برای رسیدن به آن کوشش می‌کند، باید امیدوار باشد که به فضل و عنایت الهی به آن دست می‌یابد.
از نظر قرآن اگر بخواهیم دریابیم که در مسیر تقرب جویی تلاش می‌کنیم، می‌توانیم به نشانه‌هایی توجه یابیم که در صورت تقرب جویی در انسان نمودار می‌شود. از جمله این نشانه‌ها می‌توان به پرهیز از تکبر (اعراف، آیه 206)، تسبیح گویی مستمر و شبانه روزی حق و در همه حالات (همان؛ انبیاء، آیات 19 و 20؛ فصلت، آیه 38)، خضوع و تواضع (همان)، سجده بسیار (همان) و بندگی و عبادت دوستی (همان؛ نساء، آیه 172 ) و عدم خودداری از بندگی و استنکاف از آن (همان) اشاره کرد.
از آیات 3 و 4 سوره انفال به دست می‌آید که نماز مایه نیل به مقام قرب الهی است. همین مطلب را امام رضا(ع) در قالب قربان کل تقی تبیین کرده است.
از نظر قرآن اصولی چون سرعت و سبقت در کار خیر بسیار مهم است. مومن نه تنها باید در کارهای خیر شتاب ورزد و سرعت گیرد، بلکه باید در کارهای خیر از دیگران سبقت گرفته و گوی سبقت را برباید. چنین شخصی از نظر قرآن از مقربان است؛ به سخن دیگر، اگر بخواهیم مقربان را بشناسیم، کسانی هستند که افزون بر سرعت در کارهای خیر سبقت می‌گیرند و به تعبیر قرآنی السابقون السابقون هستند. (واقعه، آیات 10 و 11)
نماز، اولین مورد محاسبه در قیامت
در قیامت اولین‌های بسیاری است که باید به آن توجه داشت. بی‌گمان اولین و مهمترین پرسشی که از بنده درباره نعمت‌ها می‌شود درباره نعمت ولایت است؛ و در روایات تفسیری درباره آیه 8 سوره تکاثر وارده شده، مهم‌ترین نعمت همان نعمت ولایت است که از آن می‌پرسند.
اما درباره کارهای عبادی نخستین محاسبه‌ای که انجام می‌گیرد درباره نماز است که اوج پرستش و بندگی و نماد برترین و زیباترین عبادت است.
امام رضا(ع) می‌فرماید: أوَّلُ ما یُحاسَبُ الْعَبْدُ عَلَیْهِ، الصَّلاهُ فَإنْ صَحَّتْ لَهُ الصَّلاهُ صَحَّ ماسِواها، وَ إنْ رُدَّتْ رُدَّ ماسِواها؛ اوّلین عملى كه از انسان مورد محاسبه و بررسى قرار مى گیرد نماز است، چنانچه صحیح و مقبول واقع شود، بقیه اعمال و عبادات نیز قبول مى گردد وگرنه مردود خواهد شد.( مستدرك الوسائل: ج 3، ص 25، ح 4)
با نگاهی به عظمت نماز می‌توان دریافت که چرا نماز به عنوان اولین عمل عبادی در ترازوی سنجش و محاسبه قرار می‌گیرد، به طوری که پذیرش آن به معنای پذیرش دیگر اعمال و رد آن به به معنای رد همه اعمال عبادی دیگر است؛ زیرا برای انجام درست و صحیح و مقبول نماز باید همه اعمال دیگر شخص درست و صحیح باشد تا نمازی صحیح و مقبول باشد. امام رضا(ع) در بیان شرایط و اجزای نماز می‌فرماید: لِلصَّلاهِ أرْبَعَهُ آلاف باب؛ نماز داراى چهار هزار در (جزء و شرط) مى باشد.( تهذیب الأحكام: ج 2، ص 242، ح 957)
پس اگر بخواهد نمازی مقبول باشد، باید این شمار از اجزاء و شرایط آن درست باشد. به عنوان نمونه، در قبولی نماز، شرط شده که لباس و مکان نمازگزار حلال باشد و غصبی نباشد و یا طهارت داشته باشد که این به معنای توجه به ظاهر حلال و حرام در نماز است. نمازگزار باید حضور قلب داشته باشد که این خود نیازمند سلامت‌یابی در لقمه حلال گرفته تا فکر و خیال صحیح است و شخصی که حرام خواری کند فکر و خیالش آلوده می‌شود و به سمت و سوی باطل می‌رود. افزون بر این در شرایط قبولی شرط ملکه تقوا و بلکه قیام تقوا شده است؛ یعنی شخص باید از نظر تقوایی به مرتبه‌ای رسیده باشد که تقوای الهی نه تنها ملکه او باشد، بلکه جزو ذات او شده باشد. از این رو در آیه 27 سوره مائده قبولی اعمال برای متقین اثبات شده است.
در آیات و روایات بسیاری بر اهمیت و ارزش نماز و جایگاه والا و بلند آن تاکید شده است. خداوند استفاده از نماز به عنوان یکی از مهمترین وسایل رضایت جویی نسبت به خود را مطرح کرده و از مردمان خواسته برای استعانت جویی و بهره مندی از کمک و یاری خداوند به نماز به عنوان ابزار استعانت توجه کنند. (بقره، آیه 153؛ اعراف، آیه 128) بنابراین، باید توجه داشت که نماز نخستین چیزی است که از آن حساب کشیده می‌شود و خداوند آن را مبنای صحت و سقم اعمال عبادی دیگر قرار می‌دهد. کسی که در این امتحان پیروز و سربلند بیرون آید در دیگر امتحانات سربلند خواهد شد و کسی که مردود شود در امور دیگر نیز مردود خواهد شد.
بر اساس همین اهمیت و جایگاه ارزشی نماز است که امام رضا(ع) فرمان می‌دهد تا کودکان را به نمازگزاری ترغیب کرده و آنان را نمازگزار بار آورند. ایشان می‌فرماید: یُؤْخَذُ الْغُلامُ بِالصَّلاهِ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنینَ؛ فرمود: پسران باید در سنین هفت سالگى به نماز وادار شوند. (وسائل الشّیعه: ج 21، ص 460، ح 27580)
پس نباید کودکان را رها کرد، بلکه باید آنان را به نمازگزاری تشویق کرد و آموزش داد تا در آینده نمازگزاری برای آنان سخت و دشوار نباشد.
البته در روایات است که امام باقر(ع) کودکان خویش را از همان آغاز بر سجاده می‌نشانید تا به ذکر گویی و صلوات اشتغال داشته باشند و این گونه عادت کنند تا در ساعت خاص بر سجاده نماز قرار گیرند و به عبادت خدا بپردازند. این گونه است که هم مسئولیت‌پذیر می‌شوند و هم آمادگی می‌یابند تا در زندگی خود اهل عبادت باشند و به نماز در زمان خود بپردازند و در این امر کوتاهی نکنند. اصولا آموزش کودکان به هر گونه دعا بویژه درود فرستادن به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) یکی از مهم‌ترین آموزش‌هایی است که باید در دستور کار قرار گیرد. خصوصاً آنکه صلوات فرستادن آثار بسیاری دارد که از جمله آنها از میان بردن گناهان و جبران خطاها است. امام رضا(ع) در این باره فرموده است: مَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلى مایُكَفِّرُ بِهِ ذُنُوبَهُ، فَلْیَكْثُرْ مِنْ الصَّلوهًْ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ، فَإنَّها تَهْدِمُ الذُّنُوبَ هَدْماً؛ كسى كه توان جبران گناهانش را ندارد، زیاد بر حضرت محمّد و اهل بیتش(علیهم السلام)صلوات فرستد، كه همانا گناهانش ـ اگر حقّ الناس نباشد ـ محو و نابود شود. (جامع الأخبار ص 59، بحارالأنوار: ج 91، ص 47، ح 2)
از آنجا که نماز بهترین عبادت و همچنین بهترین دعا و نیایش به درگاه خداوند است باید مورد توجه همگان قرار گیرد و به عنوان یک سلاح کارآمد مورد استفاده قرار گیرد. امام رضا(ع) درباره سلاح دعا می‌فرماید: عَلَیْكُمْ بِسِلاحِ الاْنْبیاءِ، فَقیلَ لَهُ: وَ ما سِلاحُ الانبِیاءِ؟ یَا ابْنَ رَسُولِ الله! فَقالَ: الدُّعاءُ؛ بر شما باد به كارگیرى سلاح پیامبران، به حضرت گفته شد: سلاح پیغمبران: چیست؟ در جواب فرمود: توجّه به خداوند متعال؛ و دعا كردن و از او كمك خواستن است.(بصائرالدّرجات: جزء 6، ص 308، باب 8، ح 5)
نماز شب، موجب گشایش در روزی
در میان نمازهای مستحبی برخی از برتری بیشتری برخوردار است. از جمله نماز شب که خداوند وعده «مقام محمود» را به حضرت پیامبر(ص) داده است.(اسراء، آیه 79)
امام رضا(ع) می‌فرماید: «بر شما باد به نماز شب، هیچ بنده‌ای نیست که آخر شب بیدار شود و هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر بخواند و در قنوت آن هفتاد بار استغفار کند، مگر اینکه خداوند او را از عذاب قبر و آتش پناه داده و عمر او را طولانی کرده و به زندگی او گشایش می‌دهد». (بحارالانوار، ج 87، ص 161)
پس اگر کسی با مشکل روزی مواجه است باید نماز شب را ترک نکند که در آن استغفار است که خود موجب جلب رحمت و نعمت و دفع و رفع بلا و مصیبت می‌شود. از سوی دیگر خداوند در قرآن بارها به نماز به عنوان ابزار و وسیله‌ای مطمئن و خوب برای رسیدن به حاجات توجه داده است. پس اگر کسی حاجت مادی و معنوی دارد می‌تواند با استعانت به نماز حاجت خویش را به دست آورد. هر گاه احساس کردید که مشکلی دارید که حل شدنی نیست با دو رکعت نماز آن مشکل را حل کنید، چنان که عالمان اسلامی این گونه، مشکلات علمی خود را حل می‌کردند و بزرگان مشکلات و مصیبت‌های خود را برطرف می‌ساختند.
نماز جماعت، نماز اخلاص
برخی از اعمال اگر ظاهر شوند شکل ریایی به خود می‌گیرند ولی نماز جماعت و حضور در آن نه تنها موجب ریا نمی‌شود بلکه موجب اخلاص در عمل می‌شود. کسی که می‌خواهد از نمازهای خویش بهره مند شود و آثار آن را در زندگی خود بیابد، به نماز جماعت حاضر شود. امام رضا(ع) در این باره می‌فرماید:انما جعلت الجماعة لئلا یکون الاخلاص والتوحید و الاسلام و العبادهًْ لله الاظاهرا مکشوفا مشهورا؛ نماز جماعت قرار داده شده است، تا اخلاص و یگانگی و اسلام و عبادت برای خداوند، آشکار، باز و ظاهرباشد.( وسائل الشیعه ، ج 5، ص372 ؛ بحار الانوار، ج 88 ص 12 )
به عبارت دیگر خداوند متعال نماز جماعت را قرار داده است که شعائر اسلامی و معارف الهی همانند اخلاص، توحید، ارزشهای اسلامی، عبادت و نیایش برای خدا آشکار و ظاهر و مشهور شود زیرا در اظهار این اعمال و علنی بودن آن، حجت خداوند بر مردم شرق و غرب عالم تمام می‌شود.
همچنین مسلمانان دوچهره و منافق و کسانی که نماز را سبک می‌شمارند مشخص شوند و وادار به انجام دستورات الهی باشند. افزون بر این نماز جماعت نیکوکاری و ترویج فضیلت‌ها را به همراه دارد و خیلی‌ها را از گناه و فساد باز می‌دارد. ( وسائل الشیعه، ج 5، ص 372.)
اهمیت نماز اول وقت
همچنین نماز اول وقت در تحقق بخشی به حاجات و رسیدن به مقامات و قرب الهی نقش اساسی دارد. حضرت امام رضا(ع) به ابراهیم بن موسی سفارش کرده و می‌فرماید: «لاتؤخرنّ الصّلوهًْ عن اوّل وقتها الی آخر وقتها من غیر علّهًْ علیک، ابدأ باوّل الوقت؛ انجام نماز را بدون علت از اول وقت آن تأخیر نینداز، همیشه در اول وقت آن شروع کن!» ( بحارالانوار، ج 49، ص 49.)
امام هشتم(ع) خود نیز چنین بود و به هیچ قیمتی فضیلت نماز اول وقت را از دست نمی‌داد حتی در مهمترین جلسات سیاسی و علمی، امام به نماز اول وقت اهمیت می‌داد. روایت زیر نشانگر این واقعیت است:  به دستور مأمون، علمای برجسته از فرقه‌های گوناگون در مجالس مناظره حاضر می‌شدند و امام رضا(ع) با آنها مناظره و بحث می‌کرد. در یکی از مجالس «عمران صابی» که از دانشمندان بزرگ بود، در مجلس حاضر شد و درباره توحید با امام رضا(ع) وارد گفتگو گردید در آن جلسه امام سؤالهای او را با حوصله، متانت، استدلالهای قطعی و روشن پاسخ داده و او را به سوی توحید متمایل کرده بود. هنگامی که بحث و مناظره به اوج خود رسید و چیزی به تحول درونی آن دانشمند زبردست صابئین نمانده بود حضرت رضا(ع) احساس کرد وقت اذان ظهر و هنگام نماز است. امام(ع) به مأمون فرمود: «الصّلاهًْ قد حضرت؛ وقت نماز فرا رسید.» عمران صابی که به حقایقی دست یافته و از دریای دانش سرشار امام هشتم(ع) بهره‌هائی برده بود، با التماس گفت: «یا سیّدی! لاتقطع علیّ مسألتی فقد رقّ قلبی؛ آقای من! گفتگو و پاسخ‌های خویش را قطع نکن، دل من آماده پذیرش سخنان شما است. امّا حضرت رضا(ع) تحت تأثیر سخنان عاطفی و احساس برانگیز او قرار نگرفت و فرمود: عیبی ندارد نماز را می‌خوانیم و دوباره به گفتگو ادامه خواهیم داد. در این حال امام و همراهان به اقامه نماز مشغول شدند. حضرت بعد از اقامه نماز دوباره به گفتگو ادامه داده و پاسخ‌های روشنگرانه خویش را ارائه کرد.( توحید صدوق، ص 434؛ حیاهًْ الامام رضا(ع)، ج 1، ص110.)