آثار خوش‌گمانی به خدا
* محمدمهدی رشادتی
امام هشتم(ع) فرمود: احسن‌الظن بالله فان من حسن ظنه بالله کان الله عند ظنه- به خدا خوش‌بین باش زیرا هر کس به خداوند خوش‌گمان باشد، خدا نیز با گمان خوش او همراه است.(تحف‌العقول ص 472)
حضرت در فراز دیگری می‌فرماید: به خدا خوش‌بین باشید، زیرا خداوند می‌فرماید: من نزد گمان بنده مومن خویش هستم. اگر گمان او به من خوب است، رفتار من نیز با وی خوب است و چنانچه گمان او بر من بد باشد، رفتار من نیز با وی بد خواهد بود. (اصول کافی ج3 ص 116)
به نظر می‌رسد که ویژگی حسن ظن به خدا از نتایج و از لوازم رجاء و امیدواری به خداست. زیرا در روایت داریم که: خوش‌گمانی انسان به خدا به مقدار امیدی است که به او دارد. (درس‌هایی از اخلاق ص 91- غررالحکم ج2 ص 65) بنابراین به هر میزان که آدمی امیدش به رحمت بی‌پایان الهی افزایش یابد، گمان او نیز به خداوند نیکوتر خواهد شد. بر عکس چنانچه امیدواری‌اش کاستی پیدا کند، گمان وی نیز بدتر می‌شود.
خوش‌گمانی به خدا از عوامل بسیار موثر در تربیت اسلامی است. گاهی ممکن است انسان به خاطر کثرت گناهان و نیز به خاطر وعده‌های فراوان عذاب و آتش برای کافران و گناهکاران، دچار خوف و نگرانی بیش از اندازه شود و در نتیجه یأس و ناامیدی سراسر وجود او را فرا بگیرد. اما صفت حسن‌ظن می‌تواند او را با وجود داشتن گناهان بی‌شمار به رحمت و مغفرت پروردگار امیدوارتر کند.
راه تقویت خوش‌گمانی به خدا
چگونه می‌توانیم خوش‌گمانی را در خود تقویت کنیم؟ پاسخ این است که: خوش‌گمانی و بدگمانی مربوط به حوزه فکر و نگرش انسان است. چنانچه آگاهی دینی آدمی افزایش یافته و نگاه‌های غلط وی اصلاح شود، در آن صورت امید و خوش‌بینی به وجود می‌آید. از باب نمونه در معارف اسلامی آمده است: 1) رحمت و فضل و کرم پروردگار از غضب و کیفر و عذابش پیشی دارد. 2) خیر دنیا و آخرت به مومنی داده نشده مگر به خاطر خوش‌گمانی و امیدش به خدا. 3) خدا کریم است و همه خیرات، دست اوست و حیا می‌کند از اینکه بنده مومنش به او گمان نیک داشته باشد و خدا خلاف گمان و امید انسان رفتار کند. 4) حسن ظن به خدا این است که به غیر خدا امیدوار نباشی و جز از گناه خود نترسی. 5) رسول اکرم(ص) تاکید می‌فرماید: باید هیچ‌یک از شما وفات نکند مگر اینکه به خدا خوش‌گمان باشد. (درس‌هایی از اخلاق ص 92- اصول کافی ج3 ص 116-115- معراج‌السعاده ص 173)
نقل می‌کنند که امام صادق(ع) جویای احوال یکی از اصحابش شد. گفتند بیمار است. حضرت به عیادت او رفته و بالای سر او نشستند. دیدند در حال مرگ است. فرمود: به خدا خوش‌بین باش، گفت: گمانم به خدا نیک است اما برای دخترانم نگران هستم. فرمود: به همان خدایی که دوست داری خوبی‌هایت را چند برابر کند و گناهانت را بیامرزد، برای اصلاح و تدبیر امور دخترانت نیز امیدوار باش. (منتهی‌الامال ج2 ص199)
امید به فضل خدا
مرحوم اسماعیل دولابی می‌فرمود: اقرأ کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا(اسراء 14) یعنی خودت نامه عملت را بخوان که امروز برای رسیدگی به حسابت، خودت کفایت می‌کنی. چنانچه با سوءظن نگاه کنی، می‌گویی خدا فرمود: برو خودت بخوان و ببین که چقدر خرابکاری کرده‌ای و با پای خود جهنم برو. اما اگر با حسن ظن به آن نگاه کنی، می‌گویی: چقدر آقایی کرد که خودش نگاه نکرد و به من اعتماد نمود و گفت خودت را قبول دارم، خودت بخوان- در این صورت خودت هم آن را نمی‌خوانی و به فضل او اکتفا می‌کنی و آن را پاره کرده و به بهشت می‌روی.(مصباح‌الهدی ص 181)
پیامبر(ص) فرمود: هیچ‌کس نیست که عمل و طاعتش باعث نجات وی شود. پرسیدند: شما چطور؟ فرمود: نه، من هم اهل نجات نیستم مگر اینکه رحمت خدا شامل ما شود.(معراج‌السعاده ص 231)
البته معنای خوش‌گمانی این نیست که وظایف دینی خود را انجام نداده و مرتب گناه کنیم و بعد بگوییم به خدا خوش‌بین هستیم. شخصی به امام صادق(ع) گفت: عده‌ای گناه می‌کنند و می‌گویند: ما امیدواریم و همواره چنین‌اند تا اینکه مرگشان فرا می‌رسد. فرمود: اینها در میان آرزوها غوطه‌ور هستند و دروغ می‌گویند و امیدوار نیستند. زیرا هرکس به چیزی امیدوار باشد آن را طلب می‌کند و از هر چیزی که می‌ترسد از آن فرار خواهد کرد.(اصول کافی ج3 ص 114)