نگاهی به کمیت و کیفیت جمع‌آوری زباله‌ها و چرخه بازیافت-بخش پایانی
مدیریت کارآمد در امحای استاندارد زباله‌ها
فریده شریفی
روزی را تصور کنید که به دلایلی جمع‌آوری زباله با وقفه انجام شود، سطل‌های انباشه از زباله، بوی مشمئزکننده، تجمع مگس و سوسک، گربه و سگ‌های ولگرد، چهره زشت خیابان‌ها و معابر... واقعا تصورش هم سخت و آزاردهنده است تا چه برسد به واقعیت... وظیفه جمع‌آوری زباله‌ها از سطح شهرها با شهرداری‌ها است و این فرآیند پیچیده به جز با مشارکت مردم به صورت قطعی و مطلوب نتیجه نخواهد داد.
روند افزایش جمعیت، رشد شهرنشینی، گسترش فعالیت‌های صنعتی و تغییر الگوی مصرف سبب شده تا سالانه میلیون‌ها تن زباله در کشور تولید و از چرخه خارج شود. یکی از مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی سال‌های اخیر موضوع مدیریت پسماندهای شهری است چرا که معضل مربوط به جمع‌آوری پسماندها، تفکیک آنها، دفع پسماندها و جلوگیری از دفن غیربهداشتی آنها در شهرهای مختلف تبدیل به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مسئولین شده است.
خطرات دفن زباله
به روش‌های غیربهداشتی
در زندگی روزمره بشر مواد مختلفی ناشی از فعالیت‌های مختلف انسان به وجود می‌آید که نمی‌توان آنها را مصرف کرد به این مواد زائد پسماند یا زباله می‌گویند، این مواد زائد ممکن است مایع یا جامد باشد و به طور مستقیم یا غیرمستقیم از فعالیت انسان حاصل شده باشند، اما تمام زباله‌ها مواد زائد دائمی نیستند و این مصرف‌کننده‌ها هستند که با استفاده غلط آن را به مواد زائد دائمی تبدیل می‌کنند.
صرف‌نظر از جمع‌آوری پسماندها در داخل شهرها که نسبتا مطلوب انجام می‌شود در بیشتر موارد دفع آنها با مشکل مواجه بوده و پسماندها معمولا به صورت غیربهداشتی دفن می‌شوند. پسماندهای بیمارستانی نیز در بسیاری از موارد همراه با سایر پسماندها دفن شده و یا در مناطق مختلف پراکنده می‌شوند که از این طریق بسیاری از منابع آب سطحی و زیرزمینی آلوده شده و سلامت محیط زیست و انسان‌ها به خطر می‌افتد.
«مصطفی هوشمند» کارشناس کشاورزی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره خطرات دفن زباله به روش‌های غیربهداشتی می‌گوید: «مهم‌ترین خطر دفن زباله به روش‌های سنتی و غیربهداشتی، آلوده شدن آب‌های سطحی و زیرزمینی است چرا که اگر زباله‌هایی که دفن می‌شوند با آب‌های زیرزمینی ارتباط پیدا کنند، شیرابه به وجود می‌آید که حامل مواد سمی و آلاینده‌های میکروبی است و سلامت انسان‌ها را به خطر می‌اندازد.»
وی تاکید می‌کند: «حفظ محیط زیست و تولید محصولات کشاورزی سالم از وظایف مهندسین کشاورزی و کارشناسان مربوطه می‌باشد و این مسئولیت خطیر نیاز به همکاری همه سازمان‌ها به ویژه شهرداری و سازمان مدیریت پسماند دارد که با یاری و همکاری یکدیگر می‌توانند در سلامت آب و خاک تاثیرگذار باشند تا محصولات کشاورزی سالم و طبیعی به دست مصرف‌کنندگان برسد و احتمال بروز بیماری‌های گوناگون از جمله سل، وبا، طاعون، بیماری‌های انگلی و میکروبی به حداقل برسد.
این کارشناس کشاورزی اضافه می‌کند: «تخلیه زباله به روش‌های جدید و مدرنیزه و دفن آنها در مکان‌های معین و پوشاندن آنها با خاک و سپس تسطیح و فشردن آن، هوای موجود در میان زباله را به حداقل می‌رساند و این امر به همراه افزایش درجه حرارت در قشرهای زیرین زباله، موجب نابودی لار و حشرات و جلوگیری از رشد آنها خواهد شد، اما مسئله اساسی این است که پسماندها ابتدا باید تفکیک شوند و با مدیریت صحیح و اصولی و در جاهای معین که خطری برای آب‌های سطحی و اکوسیستم محیط نداشته باشند دفن شوند.»
وی همچنین می‌گوید: «به طور مثال فضولات صنایع دامپروری و مرغداری در صورت عدم توجه و مدیریت صحیح می‌تواند مشکلات زیست محیطی ایجاد نماید اما با اتخاذ روش‌هایی از جمله سوزاندن در کوره، تصفیه هوازی که نیاز به مقداری انرژی دارد و تصفیه بی‌هوازی که مقداری انرژی به صورت بیوگاز تولید می‌شود می‌توان با آلودگی حاصل از فضولات این حیوانات مقابله کرد.»
به گفته این کارشناس در صورت مدیریت صحیح پسماندها و زباله‌های خانگی و صنعتی می‌توان از فضولات دامداری و ضایعات کشاورزی برای تهیه کود که از بازیافت زباله به دست می‌آید استفاده کرد، این کمپوست‌ها کود بسیار عالی محسوب می شوند که در تغذیه گیاه نقش مهمی ایفا می‌کنند و موجب تولید محصولات سالم و باکیفیت کشاورزی خواهند شد.
وی تصریح می‌کند: «نباید فراموش کنیم که هزینه جمع‌آوری و دفن زباله بسیار زیاد است و با کمی دقت و صرفه‌جویی می‌توان از دورریختن مواد زیادی جلوگیری کرد و مصرف اضافی را به حداقل رساند.
همچنین نباید از یاد ببریم که برای تولید هر تن کاغذ باید 15 اصله درخت تنومند قطع شود و به محیط زیست آسیب فراوان برسد به همین دلیل تا آنجا که ممکن است باید در مصرف کاغذ صرفه‌جویی و از اسراف و تبذیر جلوگیری کنیم.
تحویل پسماند خشک و ذخیره شدن عواید آن برای شهروندان
اساس مدیریت پسماند در کشور ما به صورت مستقیم به عهده شهرداری‌ها می‌باشد که در سال‌های اخیر در بعضی از شهرها سازمانی به نام سازمان مدیریت پسماند تأسیس شده که یکی از فعالیت‌های مهم آن جمع‌آوری، حمل و دفع زباله است. به گفته کارشناسان، پسماندها به پنج دسته تقسیم می‌شوند: پسماندهای عادی که به کلیه پسماندهایی گفته می‌شود که به صورت معمول از فعالیت‌های روزمره انسان‌ها تولید می‌شود و شامل پسماندهای عفونی و زیان‌آور ناشی از بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی هستند، پسماندهای کشاورزی، پسماندهای صنعتی و پسماندهای ویژه که دارای خواص ویژه و خطرناکی از جمله بیماری‌زایی، مسموم بودن، قابلیت انفجار یا اشتعال و... می‌باشند.
دکتر «علیرضا افتخاری» قائم‌مقام معاون خدمات شهری و محیط زیست و اداره پسماند شهرداری منطقه 12 در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره تفکیک پسماندها می‌گوید: «در برخی از مناطق شهری با توجه به خصیصه کاربری آن منطقه تولید زباله‌های خشک بیشتر از زباله‌های تر می‌باشد مانند مناطق تجاری یا اداری و برخلاف بافت مسکونی در ساعات روز تولید زباله می‌نمایند به همین دلیل با همکاری سازمان مدیریت پسماند وسیله‌های کم‌حجم و سازگار با محیط‌زیست مانند گاری اختصاص یافته تا به جمع‌آوری پسماندهای خشک بپردازند و از سوی دیگر با هیئت امنا و مدیریت مجتمع‌های تجاری نیز تفاهم‌نامه‌هایی به امضا رسیده که این مجتمع‌ها هم با طرح جمع‌آوری پسماندهای خشک همکاری بنمایند و همین مسئله موجب شده که به دلیل مشارکت بسیار مطلوب اصناف و همکاری دلسوزانه متولیان مجتمع‌های تجاری، امر مهم و خطیر جمع‌آوری و تفکیک پسماندها با کیفیت مطلوب مسیر خود را طی نماید.»
وی همچنین اضافه می‌کند: «تغییر نگرش به امر تفکیک پسماند با نگاه حقوق شهروندی به جای نگاه اقتصادی موجب شد که با چشم‌انداز شهروند الکترونیک مشترکین که با غرفه‌های بازیافت همکاری می‌نمایند از طریق همکاری با بانک شهر و سازمان مدیریت پسماند به کارت شهروندی بانک شهر تجهیز شوند. بدین ترتیب عواید حاصل از تفکیک و تحویل پسماند خشک در کیف پول الکترونیک هر شهروند به صورت مستقیم ذخیره گشته و قابلیت استفاده از خدماتی همچون خرید از فروشگاه‌های شهروند، میادین میوه و تره‌بار و استفاده از حمل و نقل عمومی را داشته و در آینده‌ای نه چندان دور حتی امکان خرید از تمامی اماکن تجاری را خواهند داشت.»
رئیس اداره پسماند شهرداری منطقه 12 تصریح می‌کند: «با عنایت به اینکه فعالیت‌های محیط‌زیستی در راستای نیل به توسعه پایدار شهری، فرایندی پویا و مستمر می‌باشد، همواره تلاش می‌شود که با طراحی های نوین که براساس نیاز روز و سازگار با محیط زیست باشد گام مهمی در این راستا برداشته شود. در همین رابطه طرح‌هایی در چشم‌انداز چهار ساله اداره پسماند ارائه شده که عبارتند از: تجهیز اماکن مهم منطقه به دستگاه RVM (خود دریافت پسماند خشک)، مشارکت جمعیت شناور بازار بزرگ تهران در موضوع تفکیک از مبداء، جایگزینی خودروهای سازگار با محیط‌زیست (خودروهای برقی) دریافت متمرکز بازار و طرح قرض‌الحسنه پسماند که این طرح نیز با مشارکت ائمه جماعات مساجد سطح منطقه و نمازگزاران امکان‌پذیر است.»
توجه به امر بهداشت و سلامت جامعه و رعایت جنبه‌های پیشگیری قبل از درمان بدون توجه به نظام‌های جمع‌آوری و دفع پسماند که علت اصلی آلودگی در شهرها و روستاهای کشور است، امکان‌پذیر نیست، براساس مطالعات وزارت کشور به طور متوسط 3/97 درصد از جمعیت شهری کشور تحت پوشش خدمات شهری قرار دارند، میانگین تولید پسماندهای شهری 82/0 کیلوگرم در روز است که ساکنان استان آذربایجان غربی با 4/1 کیلوگرم در روز بالاترین و ساکنان استان‌های خوزستان با 43/0 کیلوگرم و بوشهر با 44/0 کیلوگرم در روز کمترین پسماند را تولید می‌کنند.
مشارکت مردمی در مدیریت پسماند
مسئله مدیریت پسماند به ویژه در کلان‌شهرهای ایران از جمله مسائل مهمی است که همکاری و مشارکت مردمی را می‌طلبد. مردم باید مجاب شوند و همکاری کنند که زباله‌هایشان را از خانه تفکیک کنند و یا در ساعت‌های مقرر به مخازن جمع‌آوری بریزند در غیر این صورت رفتگران، مأموران شهرداری و مقامات و مسئولین ذی‌ربط تلاش مفیدی نمی‌توانند انجام دهند و کار به خوبی پیش نمی‌رود.
«سعیده طلوعی» کارشناس پرستاری در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره جمع‌آوری پسماندها و همکاری مردم با مسئولین شهرداری می‌گوید: «گاهی اوقات شهروندان دانسته و یا از روی ناآگاهی اقدام به رهاسازی زباله‌ها در معابر و خیابان‌ها می‌کنند و از عواقب خطرناک اقدام خود خبر ندارند چرا که اولین معضلی که در این میان پیش می‌آید برای خود شهروندان است و سلامتی آنان به خطر می‌افتد و صدمات جبران‌ناپذیری به خود و سایر افراد جامعه و همچنین محیط‌زیست وارد می‌کنند.»
وی اضافه می‌کند: «برای مدیریت صحیح جمع‌آوری و تفکیک پسماندها باید فرهنگ‌سازی شود و این فرهنگ‌سازی باید از خود فرد آغاز شود و سپس به عموم جامعه انتقال پیدا کند زیرا تا زمانی که فرد این نیاز را در خود احساس نکند که همانند خانه‌اش، محیط زندگی و شهرش را تمیز نگه دارد در جامعه نیز نمی‌توان شاهد این تحول بود.»
این خانم پرستار به زباله‌های بیمارستان‌ها نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «خطر زباله‌های بیمارستانی به مراتب بیشتر از زباله‌های خانگی، صنعتی و... است چرا که مواد زاید پرتوزا، زائدات دارویی، مواد زاید عفونی، شیمیایی و... که از بیمارستان‌ها خارج می‌شوند بسیار خطرناک هستند و اگر در محیط‌زیست پراکنده شوند ضایعات جبران‌ناپذیری به زندگی انسان‌ها وارد می‌کنند و موجب بروز انواع و اقسام بیماری‌های عفونی و خطرناک می‌شوند.
فرهنگ‌سازی
فرهنگ‌سازی پیش نیاز و تضمین‌کننده برنامه‌های مدیریت پسماند است و تا زمانی که فرهنگ صحیح تولید و نحوه انباشت و جمع کردن زباله در بین مردم نهادینه نشود مدیریت پسماند آن طور که باید و شاید با موفقیت همراه نخواهد بود.
رسانه‌های جمعی در این زمینه می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند و آموزش‌های لازم را به مردم بدهند، رسانه‌ها می‌توانند به مردم بگویند که هزینه جمع‌آوری، تفکیک، دفع و دفن زباله‌ها چقدر زیاد است و با کمک و همکاری مردم این هزینه می‌تواند کاهش پیدا کند، وقتی زباله‌ها در ساعات معین جمع‌آوری شوند و در سطح شهر تلنبار نشوند آلودگی هم در سطح شهر کمتر خواهد بود و مأموران زحمتکش شهرداری با سهولت بیشتری می‌توانند پسماندها را به مکان‌های معین انتقال دهند.
تفکیک پسماندها باید در مبداء صورت گیرد و قبل از اینکه زباله‌ها با مواد دیگر قاطی و آلوده شوند جمع‌آوری شوند و در این مسیر پیچیده همکاری مردم می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد.